Vikisitat

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Azərbaycanlı ictimai-siyasi xadim

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (31 yanvar 1884 – 6 mart 1955) — Azərbaycanın dövlət və ictimai-siyasi xadimi, publisist. 1918-ci ilin may-dekabr aylarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının Rəyasət Heyətinin sədri olub.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Doğum tarixi 31 yanvar 1884
Doğum yeri Novxanı
Vəfat tarixi 6 mart 1955
Vəfat yeri Ankara
Dəfn yeri Cəbəci Əsri qəbiristanlığı
Vikipediya məqaləsi

Azadlıq

redaktə
  • Ancaq dövlətçilik uğrunda öz mübarizəsində birləşmiş xalqlar istiqlaliyyət qazanacaqlar. Çünki ancaq onlar birlik və dəyanətdən doğan ideallarına və özlərinə inama malik ola bilərlər.[1]
  • Azadlıq, cahanşümul bir fikirdir. Bir tək əsir insan, bir tək əsir millət vaqii qaldıqca dünya həqiqi azadlıq və əmniyyət üzü görə bilməz![2]
  • Azadlıq əsasını, birləşmiş millətlər prinsipini və insan haqlarını tutan tərəf qalib gələcəkdir.[2]
  • Azadlığınızı əlinizdən alanlar qorxmurlarsa, dəmir pərdəni qaldırsınlar, azadlıq elan etsinlər. Edə bilməzlər, çünki ağla qara meydana çıxar. Onlar şəptərə (yarasa) kimidirlər, günəşdən qaçarlar.[2]
  • Azadlıq fikrinin məşəli qanla sönməz.[3]
  • Cəmaət istiqlala o qədər munis olmuş, hürriyyət və istiqlal fikri o qədər xalqın canına sinmiş ruhuna işləmişdir ki, indi artıq istiqlal bir firqənin, bir kütlənin arzusu deyil, bütün cəmaət vətəni istiqlalsız və dövləti hürriyyətsiz təsəvvür edəmiyor.[4]
  • Coğrafi mövqe etibarilə Avropa ilə Asiya arasında yerləşən Qafqaz, milli ünsürlər və mədəni dəyərləri baxımından da iki aləmi təşkil edən bir keçiddir. XIX əsrin Avropasında hökm sürən, indi də XX əsr Asiyasını bürüyən böyük fikir, milli istiqlal fikri burada mütləq zəfər çalacaqdır.
  • Demokrasi idarəsi hər cürə qorxudan və zorlamadan azad bir idarə sistemidir. Bütün dünya bu sistemə tabe olmadıqca, insanlıq rahatlıq üzü görməyəcək.[5]
  • Gələcək – millətləri süngü gücü ilə yapma rejimə boyun əydirmənin deyil, milli hakimiyyətə, haqqa və hürriyyətə dayanan istiqlalçılığındır.[6]
  • Fikri, milli və siyasi istiqlalın kökü iqtisadi istiqlaldadır.[6]
  • Hürriyyətin bir əndazəsi var.[7]

  • İnsanlara hürriyət, millətlərə istiqlal![8]

  • İstiqlal xanların, bəylərin, ağaların degil; Azərbaycan xəlqinin, bütün millətin amalı, ən müqəddəs idealıdır.[9]
  • Qanmadıq ki, illər uzunu bizim qanımızı soran "rəislər, ağalar" bizə rəis deyillər, bizim həqiqi rəisimiz özümüzük, cəmaətdən böyük qüvvə heç bir şey yoxdur.[10]
  • Müsəlman aləmini bərbad edən böyük illətlərdən (xəstəliklərdən) biri də ayrı-ayrı fikirlərə hürriyyət vermədiyi və yeni fikir və ictihadları (çalışma, səy etmə) eşitməyə təhəmmül etməməyidir (dözməməyidir).[7][11]
  • Müstəqillik, azadlıq, dövlətçilik istedadı xalqımızın qanında, tarixi yaddaşımızdadır.[12]
  • Rusiyada zühur edən böyük inqilab digər həqiqətlər arasında bir böyük həqiqəti dəxi elan etmişdi. Bu həqiqət millətlərin hürriyyət və istiqlal haqları idi.
  • Səfir bulundurmaya haqqı olmayan bir istiqlalı istəməyiz![6]
  • Yaşasın istiqlal! Yaşasın Azərbaycan![7]
  • Yaşasın şanlı cidal (qovğa)! Yaşasın istiqlal![13]
  • Yavru quşcuğazı qəfəsə salınca haray edər, bağrı çatlar. İnsanın isə azadlıq günəşini kimsə əli tutunca eyni sonluq olar. Azadlıq günəşinizi qaptırmayın kimsələrə, azad bir quş qədər xoşbəxti yoxdur cahanda.
 
İstiqlal xanların, bəylərin, ağaların degil; Azərbaycan xəlqinin, bütün millətin amalı, ən müqəddəs idealıdır.

Azərbaycan

redaktə
  • Ah, Azərbaycan! Biz sənin haqqını tələb etmək deyil, yalnız adını söyləmək üçün nə qədər məruzələrə rast gəldik, nə qədər töhmətlərə məruz qaldıq![6]

  • Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan!

    • Rəsulzadənin şəxsi həkimi Məhəmməd Kəngərli, Əmin bəy dünyasını dəyişəndə bir neçə dostla onun yanında olduğunu və ölməz şəxsiyyətin son məqamda bütün yaddaşını toplayıb bu sözləri söylədiyini demişdir.[14]
  • Azərbaycan atəş mənbəyidir. Vətənimizi hər zaman sinəsində bir müqəddəs atəş bəsləyir. Bu atəşin sönməməsi üçün əl-ələ verib çalışmalıyıq.
  • Azərbaycan davası üç – beş kişinin (nəfərin) həyatilə ölçüləcək kiçik bir dava deyildir.[15]
  • Azərbaycan dövrü-istiqlalına bolşeviklər "Müsavat dövrü" deyirlər. Fəqət, xalq bu dövrə Azərbaycan dövrü deyir… Xalqın düşüncəsində Azərbaycan məfhumu coğrafi bir mənadan ziyadə fikir və əməl şəklində təcəssüm ediyor. İstiqlal xaricində onun üçün bir Azərbaycan yoxdur.[6]
  • Azərbaycan, həqiqətən, Turan torpağının gözəl bir parçasıdır. Əski Albaniya, Şirvan, Arran və Bərdə ölkəsindən meydana gələn bu yeni Azərbaycan, zəngin mədənlərindən başqa, təbii gözəlliklərdən də pay almış bir yamyaşıl yerdir.[16]
  • Azərbaycan xalqında xoşbəxt bir həyat yaşatmaq üçün tarixə lazım olan sağlam bir türk qanı və canı mövcud olduğu kimi bu zəmində pöhrələyəcək gəlişmə fidanın daha ziyadə verimli etmək üçün peyvənd vəzifəsinə görəcək əski bir İran irfanı vardı ki, saçı ağarmış əsrlərin əlində çox təcrübələr keçmişdi.[16]
  • Azərbaycan, İran-Turan çəkişməsinin bilavasitə bu cəhətlərinə əks-səda yeri olmuşdur. Burada Nizami, Xaqani, Fələki kimi hərarətli, farsca şer yazan azərbaycanlı türk şairləri yetişdiyi kimi, əsərlərini türkcə yazan Füzuli, Nəsimi, Xətai kimi türk şairləri də çıxmışdır.[16]
  • Azərbaycan istiqlal və cümhuriyyət fikrinin keçici bolşevik istilasının yakıcı qüvvələriylə qəhr olunacağını zənn edirsiniz. Bakının hərarətli torpağıda kök salmış müqəddəs Quzğun dənizinin (Xəzər dənizinin) dalğaları daimi olaraq söndürməyə aciz olduğu kimi, Azərbaycan türklərinin ağlına girən fikir və qəlbinə yerləşmiş istiqlal hissini öldürməyə bolşevik cəlladları o dərəcədə acizdirlər: bir quzey rüzgarının zərbəsiylə dalğalanan Xəzər, Bayıl burnundakı mavi atəşi söndürsə də rüzgar keçib, dəniz düzgün bir hal alanda, sadə bir qığılcım kifayətdir ki, bu müqəddəs atəş təkrar yansın, təkrar Bayıl burnunu aydınlatsın![16]
  • Azərbaycan muxtariyyəti diyorduq: soldan və sağdan hər növ hücuma məruz qalırdıq.
  • Azərbaycançılıq demək, istiqlalçılıq deməkdir. Bir istiqlalçılıq ki, tarixin ən böyük müəssəsi (qurucusu) olan milliyyətin dövlət olmaq üzrə müzəffər yürüşü deməkdir. Azərbaycançılıq demək, böyük türk irqinə mənsub bir millətin istiqlalını qazanmaq üzrə başlanmış şanlı bir mücadilədir. Azərbaycançılıq eyni zamanda bir hürriyyət və mədəniyyət hərəkatıdır ki, onun ən bariz sifəti xalqçılıq və milli hakimiyyət əsasına bağlılıqdır.[7]
  • Azərbaycanın müstəqil olmasına qarşı olanlar üçün döyüşün, amma başqa heç kimi öldürməyin.[17]
  • Bəli, artıq Azərbaycan ideyası barədə firqələrimiz arasında fikir ixtilafı yoxdur. Azərbaycan fikri millətin şüurunda yerləşmişdir. Üçrəngli əziz bayrağımız hamımızı siyasətcə birləşdirir. Azərbaycan istiqlalını müdafiə etmək hamımız üçün ortaq bir proqramdır. Ona görə firqələr Azərbaycan ideyasını propaqanda etməklə deyil, mövcud faktın siyasətən, hüquqən və xaricən müdafiəsilə məşğul olmalıdırlar.[18]
  • İran türkləri deyildiyi zaman xətrə Azərbaycan gəlir.[19]
  • Qədim Azərbaycan İran-Turan qanından doğulub-böyüdüyü tipdə bir şəxs idi. Nəsil vacib edir ki, əsrimizin Azərbaycanı İran-Turan mədəniyyətlərinin, mifologiyalarının və bunların qarışmasına daha çox məruz qalmış bir xalq, bir cəmiyyət olsun.[16]
  • Biz, Azərbaycan torpaqlarını qızdıran atəşi-müqəddəsi köksümüzdə bəsləmək istiyoruz: bizə Moskvada yanacaq "məşəli" nişan veriyorlardı.[6]
  • Biz o zaman, bizim üçün ən yaxşı məsələni – Azərbaycan muxariyyətini müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq. Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycanlılıq şüarı ilə siz müsəlmanları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla – Allah yıxsın – siz İslamın əsasını sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. Buna baxmayaraq, Müsavat Partiyası birinci olaraq Azərbaycanın müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır.
  • Bizim düşmənlərimiz, azadlıq və istiqlaliyyətimizi gözləri götürməyən rəqiblərimiz deyirlər ki, Azərbaycan istiqlalını xanlar, bəylər elan etmişlər. Xalq onu istəmir. Budur camaat, bugünkü izdiham, bügünkü şadlıq istiqlaliyyətin xanlar deyil, bəylər deyil, xalq tərəfindən elan edildiyini düşmənlərimiz artıq görsünlər.
  • Bulunduğumuz mühacirət şərtləri daxilində, Azərbaycan davası naminə birləşmək milli davanı yaşatmış və yaşadan fikir sistem və nümayəndələrinə hörmət etməklə olur. Bunun üçün hər türlü kiçik hesablardan və hisslərdən sıyrılaraq fikrə önəm vermək lazımdır.[15]
  • Davamız, Azərbaycan davasıdır; bu, tarixi və milli bir davadır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu davanın tarixi fikir müəssəsələri və onları qanlarıyla və canlarıyla təqdis etmiş qəhrəmanları vardır. Bu qəhrəmanlar, sadəcə Milli Şura, Parlament və ya hökumətə mənsub olan şəxslərə inhisar etməz. İçlərində milli ideala, Azərbaycan fikrinə, yəni "Davamıza" ihanət (xəyanət) etmiş olanların da, maələsəf (təəssüf), bulunduğu bu təşəkküllər dışında, şairimizin "Buzlu Cəhənnəm" dediyi sürgün yerlərində şəhadət camını içən, Xəzərin qanlı sularında ayaqlarına daşlar bağlanaraq boğdurulan neçə qurbanlarımız, şəhidlərimiz vardır.[15]
  • Eşqi istiqlal ilə yanan və həsrəti hürriyyətlə saxlayan Azəri gəncliyinin ürəyi yarılsa, bu bayrağın (Azərbaycan bayrağının) orada həkk edildiyi görünər. Bəli, heç bir zaman Azərbaycan xalqı bu qədər həzin bir həsrət duymamışdı. Hansı kəndlini, hansı fəhləni, hansı münəvvər (ziyalı) və əsnafı (dükançı, sənətkar) dinləsəniz "Azərbaycan"dan yana-yaxıla bəhs edər. İstiqlal xaricində onun üçün bir Azərbaycan yoxdur![7]
  • Əfəndilər! Amansız bir ultimatum qarşısında qalmışıq. Buradan təslimdən bəhs edirlər. Fəqət, əfəndilər, təslim nə demək? Kimə təslim oluruq? Bizə deyirlər ki, sərhədimizi keçən ordunun başında Nəcati adlı bir türk komandanı durur. Bizi inandırırlar ki, Rusiyadan gələn bu təcavüzkar ordu ölüm-dirim savaşı aparan Türkiyəni xilas etməyə gedir. Əfəndilər! Türkiyə Azərbaycanın xilaskarıdır. Amali-milliyətimizin hörmətləndirdiyi müqəddəs bir məmləkətdir. Onun xilasına gedən bir qüvvəni biz məmnuniyyətlə yola salarıq. Fəqət bir şərtlə ki, bu qüvvə bizim azadlığımızı, müstəqilliyimizi çeynəməsin. Halbuki, əfəndilər, bizdən soruşmadan torpağımıza keçən hər hansı bir qüvvə dostumuz deyil, düşmənimizdir. Gələn rus ordusudur. Onun istədiyi 1914-cü il hüdudlarını almaqdır. Anadolunun imdadına getmək bəhanəsilə yurdumuza gələn işğal ordusu buradan bir daha çıxmaq istəməyəcəkdir. Rusiya ilə anlaşmaq üçün hökuməti mütləq bolşeviklərə təslim etmək ultimatumunu qəbul etməyə ehtiyac yoxdur. Bu ultimatumu kəmali-nüfrətlə rədd edirik.[20]
    • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 1920-ci il 27 aprel tarixli son iclasındakı nitqindən
  • Əziz və müqəddəs yurdumuz Azərbaycanın ilk dəfə milli istiqlal və milli hürriyyət bayrağını yüksəldən, ona müstəqil milli dövlət həyatı yaşadan, onu milli və mədəni bir varlıq olaraq cahan millətlərinə tanıdan və Azərbaycan məsələsini millətlərarası məsələlər sırasına daxil edən "Müsavat" firqəsi olmuşdur.[21]
  • Xalqımızın inkişafını təsdiqləyən cəhətlərdən biri odur ki, ilk türk dramaturqu azərbaycanlı, ilk türk bəstəkarı azərbaycanlı, məzhəb uzlaşmadığını ilk dəfə ortadan qaldıran yenə də azərbaycanlı, nəhayət, İslam aləmində ilk dəfə cümhuriyyət elan edən də azərbaycanlıdır.[1][16]
  • İdeoloji mənşəyi etibarilə milli Azərbaycan hərəkatı şərqdəki milli qurtuluş ideyaları ilə qərbdəki mədəni və demokratik cərəyanları özündə birləşdirən hərəkatdır.[8]
  • İndiki Azərbaycandan ibarət olan bura əhalisinin türkmü, yoxsa, farsmı olması çox zaman münaqişəli olub, insanlarına, xalq ədəbiyyatına, aşıq dastanları ilə çoban türkülərinə, ənənə və adətlərinə baxanlar türk, rəsmi yazılarına baxanlar da fars demişlər. Kimisi bunları türkləşmiş fars, kimisi farslaşmış türk deyə qəbul etmişdir.[16]
  • Qəribədir ki, Mavərayi-Qafqasiyada ayrı-ayrı milliyyət, din, mədəniyyət və hars zümrəsinə malik olduqları halda Azərbaycan ilə Gürcüstan və Ermənistan cümhuriyyətlərini Rusiya İttihadına müstəqil birər cümhuriyyət şəklində degil, müttəhid bir federasyon şəklində qəbul üçün israr edən Moskva, eyni irq, eyni din, eyni hars və mədəniyyət zümrəsinə mənsub olan türkistanlıları 3 yerə bölmüş və kəndilərini müstəqil birər mövcudiyyət halında Sovet İttihadı daxilinə almışdır.[13]
  • Milli mədəniyyətə dayanması və milli demokratik türk dövlətçiliyi təməli üzərində qurulması etibarilə Azərbaycan ilk türk dövləti və ilk müsəlman cümhuriyyətidir.[8]
  • Milli Azərbaycan Respublikasının yaşadığı istiqlal dövrü Azərbaycan tarixinin ən parlaq bir dövrüdür. Əski və yeni mühacirətin ilham qaynağı 1918-ci ildə elan olunan İstiqlal Bəyannaməsindəki demokratik əsaslardır. Əldə edilmiş milli istiqlalı yenidən qazanmaq əvvəlki kimi, yeni nəslin də idealıdır: lakin bir şərtlə: yenidən qurulacaq Azərbaycanda əski ictimai uyğunsuzluğa, siyasi haqsızlıqlara meydan verilməyəcək, sosial həmrəyli və ədalətin təmininə xüsusi əhəmiyyət veriləcəkdir.[7]
  • Müqəddəratını hürriyyətsevər millətlərin və mədəniyyət dünyasının müqəddaratı ilə bağlamış Azərbaycan, hürriyyət və demokratiya cəbhəsinin son və qəti zəfərinə əsla şübhə etməz![22]
  • Müslüman və türk məmləkəti olması etibarilə Qafqasya Azərbaycanı nə din, nə irq, nə də kültür baxımından özü ilə qətiyyən əlaqəsi olmayan Rusiya tərəfindən, ancaq silah gücü ilə tutulmuşdur və məlum olduğu üzrə, tarixi ənənəsi türk və islam düşmanlığına dayanan bu dövlətə heç bir zaman isinə bilmədiyindən gərək türkçülük və gərəksə islamçılıq idarələri burada daima canlı inikaslar tapmışdır.[15]
  • Odlu Yurd! Bu iki söz türkcə kəlmənin – Azərbaycanın müqabil olduğunu söylərsək, məsələ yarı-yarıya anlaşılmaz olur. Yarı-yarıya deyirik, çünki hal-hazırda bir deyil, iki Azərbaycan vardır. Rus istiqlalına pərdəlik rolunu oynayan "qızıl Azərbaycan" ilə qəlbində hürriyyət və istiqlalın sönməz adını daşıyan milli Azərbaycan![7]
  • Yalnız Azərbaycan istiqlalını müdafiə edəcəyiz.[7]
  • Yeni yaranan bu siyasi türk yavrusu dirçəlib digər xalqların sırasında özünə yer tapa biləcəkmi, yoxsa sısqa körpə beşikdəcə məhv olub gedəcək? Ürəkləri göynədən əsas nisgil, bax budur. Bu çətin anda Azərbaycanın taleyini əlinə alan hər kəsin üzərinə ciddi, həm də çox vacib bir vəzifə düşür – yeni doğulmuş Azərbaycanı hər vasitə ilə xilas etməli.[8]

Cümhuriyyətə "Azərbaycan" adının verilməsi

redaktə
  • Azərbaycan yüz on il bundan qabaq həvadisi-ruzgardan təslim olundu və Araz çayının şimal tərəfində olan qitələri ruslar aldıqdan sonra Azərbaycan adını götürüb Zaqafqaziya adlandırdılar ki, Mavərayi-Qafqaz olsun.[7]
  • Azərbaycan ismi cümhuriyyətimizə İran qəzetələrinin düşündügü kibi pək münasibətsiz bir "xam xəyal" nəticəsi olaraq verilməmişdir. Burada İran ərazisi həqqində heç bir suyiniyyət (pis niyyət) mövcud olmayıb, yalnız bu gün kəndisini bir millət olaraq bilən sabiq rus təbəələri – Azərbaycan türklərinin müqəddəratı (gələcəyi) düşünülmüşdür.[23][24]
  • Bəzi İran mühərrirləri Azərbaycan Cümhuriyyətinin vücudunda İranın təmamiyyəti-mülkiyyəsindən ötrü "ələni" (açıq-aşkar) bir təhdid görüyorlarmış. Və Azərbaycan İranın bir vilayəti ikən bunu cümhuriyyətimizə "ələm" (nişan, bayraq) etdigimizə etirazları varmış. Biz bu xüsusda vəqtilə – bir münasibətlə – izahat vermişdik. Azərbaycan derkən qəsdimiz Şimali Azərbaycan və yaxud Qafqasiya Azərbaycanıdır ki, əski Aran ilə Şirvan və Muğanı ehtiva edər. Azərbaycan ismi isə coğrafi bir istilah olmaqdan ziyadə qövmi bir məna ilə işlənmişdir. Biz kəndimizi Azərbaycan dili ilə (ki türkcənin bir növüdür) mütəkəllim məxsus bir qövm ədd edəriz. Bu qövmün ismi nə Aran, nə Şirvan, nə də Muğandır. Yalnız Azərbaycandır.[25][26]
  • Biz istərdik İran mətbuatı burasına diqqət etsin ki, Qafqasiyadakı azərbaycanlılar Azərbaycan kəlməsini coğrafi mənasından ziyadə (çox) qövmi bir mənada istemal ediyorlar (işlədirlər). Dünyada yalnız bir Azərbaycan qitəsi degil, bir də Azərbaycan cəmaəti vardır. Bu cəmaət kəndisinə (özünə) məxsus bir ləhcə ilə qonuşur (danışan) türk əqvamından (qövmündən) bir millətdir ki, "İran" rəfiqimiz bunlara "ətraki-müsəlmani-Qafqaz" (müsəlman Qafqaz türkləri) diyor. "Ətraki-müsəlmani-Qafqaz"ın bir ədəbiyyatı var ki, adına Azərbaycan ədəbiyyatı denilir. Şairləri o dildə, Azərbaycan dilində və yaxud təbiri-mərufilə (hamının bildiyi kimi desək), şivəsində yazarlar. Məktəblərində o dili tədris edərlər. Mətbuatları o dildə yazılır. Teatrları, operaları o şivədə tərtib edilir. "Ətraki-müsəlmani-Qafqaz" ilə azərbaycanlı təbirinin (söz) eyni mənanı ifadə elədiklərini coğrafiya nöqteyi-nəzərindən cərh eləmək (yalanlamaq) mümkün olsa da, qövmiyyat nöqteyi-nəzərindən bunu inkar etmək mümkün degildir. Zira İrəvan, Gəncə və Bakı quberniyalarındakı "ətrak" ilə Ərdəbil, Marağa, Xalxal, Təbriz və Qaraca Dağ mahallarındakı "ətrak"ın (türklərin) biribirindən nə ilə ayrıldıqlarını bən iyi fərq edəmiyoram. Eyni lisan, eyni adət, eyni məzhəb, eyni ənənat burada da, orada da hökmfərma, ortada yalnız yüz sənəlik digər bir həyati-siyasiyyə ilə yaşamanın təsiratı mövcud. "Ətraki-müsəlmani-Qafqaz"ın "ətraki-müsəlmani-İran" kibi daha məruf bir ismi vardır – Azərbaycan türkü. Əski Şirvan, Muğan, Aran, Bərdə, Albaniya, Bəqrcan, nəhayət, Gəncə, Bakı, İrəvan vilayətləri ilə adlanan bugünkü Azərbaycan Cümhuriyyətinin coğrafiya nöqteyi-nəzərindən bu ismə haqlı olduğu inkar olunsa da, burada böyük bir əksəriyyətlə yaşayan türklərin Azərbaycan türkcəsi ilə mütəkəllim (danışan) bir millət olduqları cərh olunamaz (yalanlana bilinməz).[23][26][27]
  • [İranlılar] Diyorlar ki, "isminizi dəgişin də biz sizi böyük bir qardaş kibi dərağuş edək" (qucaqlayaq). Yoxsa biz sizdən "mükəddər və zəniniz" (kədərli və şübhəliyik). Bizdən neçün zənindirlər? Təsəvvür etmək lazım gəlir ki, İranın bir vilayəti olan Azərbaycanın ismini aldığımız kibi müsəmmasına da gözümüz vardır.[23][24][27][28] (müsəmma – adlandırılan; adlı, adlanan)
  • Cümhuriyyətimizin, cümhuriyyətdən əvvəl Azərbaycan muxtariyyəti həqqindəki davamızın qətiyyən Araz nəhrinin cənubuna aid olmadığını dəfələrlə söyləmiş, bilfel dəxi isbat eləmişiz. Buna qarşı: "vəqtilə ermənilər dəxi məqsədimiz Türkiyə Ermənistanıdır diyorlardı" – deyə şübhələr bəyan ediyorlar. Bu misal, yəni Azərbaycan Cümhuriyyətinin İran Azərbaycanı ilə işi olmadığı həqqindəki bəyanatı ermənilərin Ermənistan həqqindəki bəyanları ilə müqayisə eləmək bizi ismdən ziyadə müsəmma üstündə dayanmaya vadar ediyor.[23][29]

Bakı

redaktə
  • Bakı, Azərbaycan atəşkədəsinin ocağı olduğu kimi Azərbaycan fikrinin də mənbəyi idi.[6]
  • Bakı Azərbaycanın, Azərbaycan da Bakınındır. Bakını Azərbaycandan ayırmaq istəyən kim olursa Azərbaycanın həyatına qəsd etmişdir. Bakısız Azərbaycan təsəvvür olunamaz. Bakı tarixən də, halən də bir türk şəhəri və müsəlman bələdəsidir. İstiqbalən də öylə olaraq Azərbaycanın paytaxtını təşkil edəcəkdir… Azərbaycan bugünkü milli və mənəvi işığını dəxi Bakıdan alıyor. Burası Qafqasiya islamlarının mərkəzi-ürfanıdır. Azərbaycanın qabiliyyəti-həyatiyyəsini təmin edən varidati-mühümmə buradan hasil oluyor. Burası məmləkətimizin yeganə limanıdır. Bakı Azərbaycanın qapısıdır… Bakı, əksəriyyət nüfuz etibarilə müsəlmandır. Bakıda mövcud bulunan ərazinin, əmlakın, əfar və müstəqfatın qismi-küllisi müsəlmanlardadır. Ətrafında bulunan köylər tamamilə müsəlman köyləridir, azəri türkləridir. Xülasə, Türkiyə üçün İstanbul, Almaniya üçün Berlin, Rusiya üçün Moskva nə isə Azərbaycan üçün də Bakı ondan artıq olmasa da, odur.[7][30][31]
  • Bu gün yalnız paytaxtımızın Qurtuluşu günü olmaqla deyil, doğma ordumuzun ilk dəfə olaraq bütün ərkan və rüsaləsilə (yüksək vəzifəli dövlət məmurları və sərkərdələri ilə) birlikdə xristian kilsəsinin nümayəndələri iştirak etmək surəti ilə paytaxtımızın üzərində parlaq bir surətdə rəsmi keçid etdiyi gündür. Bu etibarla Sentyabrın 15-i Qurtuluş Günüdür![7]

Bayraq

redaktə
  • Bayraq əgər yalnız müxtəlif rəngli qumaşlardan ibarətsə, Azərbaycan istiqlal bayrağı enmiş, parlaman caddəsindəki məclisi-məbusan binasının üstündə mavi, al və yaşıl rəngli və hilal sitarəli bir qumaş yoxdur. Yox, əgər maddətən əlaladə bir qumaşdan başqa bir şey olmayan bayraqlar mənən bir millətin hürriyyət və istiqlalını səciyyələndirən bir timsal isə, o halda hal-hazırda Bakı binalarının üstündə çəkiclə oraq əlamətini göstərən qırmızı qumaş Rusiya əsarətini örtməkdən başqa bir şey deyildir.[7]

  • Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!

    • XX əsr Azərbaycan Azadlıq Hərəkatının şüarı[8][32][33]
  • Milli Azərbaycan bayrağı – işdə bizim çöhrəmiz! Milli hakimiyyət uğrunda çarpışan, çalınmış istiqlalını geriyə almaq üçün çalışan bir millət çöhrəsi![7]
  • Səadət və hürriyyət istiqlaldır. İştə bunun üçün, əfəndilər, müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidarı — əhraranəsini (azadlığını) təmsil edən bu üç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündə ehtizaz edəcəkdir (dalğalanacaqdır). Bir daha qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir![34][35]

Dil

redaktə
  • Bir dil süni bir yolla xəlq oluna bilməz. Dil təbii bir məxluqdur. Onun xəllaqı (qurucusu) isə üdəba (ədib) və mühərrirlər (jurnalistlər) olmayıb, xalq özüdür. Bir şair ilə bir ədibin ərəb və ya fars qamuslarını (sözlüklərini) vərəqləyib də xoşuna gəldiyi bir sözü həmən mətbuata atmaqla dil islah deyil, xarab olar, pozular, indiki türkcənin halına düşər. Halbuki, xalq arasından götürülən lüğətlər yonulub da ədəbi bir şəkil alsa, o zaman ədəbiyyat milliləşər.[15]
  • Bu gün bilatərəddüd demək olar ki, heç bir tərəfdən müstəqil və əcnəbi dillərin nüfuzundan azad xalis bir türkcə yoxdur. İstanbuldan tutub Kaşğarə kimi hamımız, təbir caiz isə, pozuq bir dil ilə danışmaqda və daha qarışıq bir dil ilə yazmaqdayız. Bu qarışıqlıqdan qurtarıb da həqiqi bir dil istiqlalına nail ola bilmək üçün nəzəriyyələrin nə qədər müxtəlif olduğu məlumdur.[15]
  • Dil millətin böyük hissəsidir. Onun zahiri və batinidir. Millətləri biri-birindən ayıran ən böyük əlamət, iştə bu dil damğasıdır.[15]
  • "Formaca milli, məzmunca sosialist" proletariat kulturasından (mədəniyyətindən) sizə çox bəhs edirlər: formaca milli olacaq yazımız on beş ildir rus hərfləri ilə yazılır, yalnız hərflər deyil istilahlar (terminlər) da ruslaşdırıldı. İslami və Avropalı istilahlar işlətmək indi yasaqdır. Kommunizmin müqəddəs dili ruscanın istilahlarını işlətmək məcburidir.[15]
  • Həqiqətən dil milləti hər şeydən daha gözəl təmsil edir. Millət dil vasitəsilə bütün məziyyət və mövcudiyyətini ərz edə bilir. Adəm oğlunun sözü bəzi riyazi və fənni məfhumları andıran əlcəbr və ya kimya əlamətləri kimi ölü hərflər deyildir. Onun qanı, canı vardır. Millətlə bərabər doğar, onunla bərabər yaşar, tərəqqi edər.[7]
  • Mən təklif edirəm ki, bundan parlamentə gələn teleqraflar qabaqca türkcəyə tərcümə edilib oxunmalı və lazım gələrsə, rusca da oxunsun. Burası Azərbaycandır, lisani-rəsmimiz türkdür.[7]
  • Milliyyətin ümdə rüxnünü (əsas üzünü) təşkil edən şey dildir. Dil hər bir heyətin hansı bəşər dəstəsinə mənsub olduğunu göstərən bir lövhədir… Bir milləti məhv edib aradan götürmək qəsdində olan siyasətlər də əsil bunun üçündürki, təməssül (həzm etmə, assimilyasiya) əməliyyatı icra edərkən, ən birinci fikirlərini dilə verər və ən əvvəl bir millətin dilini yaddan çıxarmağa səy edərlər. Çünki dil həmən millət deməkdir.[7]
  • Öz dilini bilməyib də sırf başqa bir dildə ziyalılaşan və təkəllüm edənlər (danışanlar), bir dərəcəyədək gülünc olurlar. Mənsub olduqları mühitə mərbutiyyətləri (bağlılıqları) az qalır. Bir mühitdən uzaqlaşıyor, digər mühitə də tamanülə iltihaq edəmiyorlar (qarışa bilmirlər).[7]
 
Bir millətin yeni nəsli ondan əvvəlki nəsildən daha az mədəni və daha az təcrübəli olarsa, o millətin varlığı və istiqlalı təhlükəyə məruz qala bilər.

Din

redaktə
  • Axirət fikrilə yaşayanlar, bu dünyada da diri olun.[15]
  • Bu dünyaya bir qələm çəkib də bütün diriliyi axirət diriliyindən ibarət bilmək, yeganə əmri din bilmək, səlim düşünülərsə, böyük bir xatadır. Çünki, bunun nəticəsi maddi və mənəvi bir fəlakətdir ki, dünyanı da, axirəti də bərbad edə bilər. Deyirlər, "Əddünya məzrəətul-axirə" (dünya axirətin tarlasıdır). Amma məzrəəni (tarlanı) abad etmək lazımdır. Buna da ancaq dirilər yarar. Dirilik isə elmən, ruhən və cismən qüvvətli olmaqdan və diriliyi sevməkdən ibarətdir.[7][15]
  • Ey əzadarlar! Məhərrəm ayında bir az özünüzü toxdadıb keçən illərə baxın. Orada Kərbəlaya bənzər bir çox hadisələr görəcəksiniz. Bu hadisələr haqda da düşünün, onlar da sizin diqqətinizi cəlb etsin![36]
  • Hər bir müsəlman milləti öz dili, tarixi, adət və ənənati ilə birləşib, mədəni bir qüvvət təşkil etməli. Hər bir müsəlman milləti öz-özlüyündə bir milliyyət "yasağı" vücuda gətirməli, tainki islamiyyət "dərz"i asanlıqla bağlana bilsin. İslamiyyət hər din kimi öz mədəniyyətlərində bir növ ümumilik tərbiyə ediyor ki, bu da millət deyil, beynəlmiləliyyətdir. Xristian beynəlmiləliyyəti olduğu kimi, müsəlman beynəlmiləliyyəti var.[7]
  • Hüseyni məzlum bilib halına ağlaya-ağlaya hər bir müsibətdə ancaq ağlamağı öyrənmişik, onun yolunu getməyi xəyal belə etmirik. Bəlkə bu hal Kərbəla şəhidini qəbrində də rahatsız etməkdədir.[36]
  • İman, iman! İştə bu günün ən qüvvətli müdafei, ən qüvvətli amili budur.[37]
  • İran-Turan savaşlarında haqsız yerə axan qanların ən sonuncu təzahürü, şiəlik məsələsi üzündən icra edilmiş Osmanlı-İran müharibələri idi.[16]
  • İştə 1500 sənədən bəri İbrahim, İsmayıl və Hacərin o sədaqətkaranə və fədakaranə hərəkətlərinin yadigarı olaraq müsəlmanlar hər il milyonlarca heyvan kəsməklə, bu hadisəni (Qurban bayramını) yad ediyorlar. Fəqət qurban kəsdikləri zaman etiqadini-diniyyə yolunda İbrahim və İsmayıl qədər fədakarlıq və mətanət lazım gəldiyini əcəba heç düşünüyorlarmı? Heç dərk ediyorlarmı ki, İsmayılın bu qədər şöhrət və ehtiramı ancaq etiqadı və etiqadı yolunda canına belə "of demədiyindən" irəli gəlmişdir?[38]
  • Kərbəla hadisəsini, Əhli-Beytin oradakı məzlumluğunu çox eşitmişik, ancaq bu məsələdə ən az işlətdiyimiz bir şey var: Ağıl. Bu kimi ictimai-siyasi hadisələrdən səmərəli nəticələr almaq üçün duyğularımızdan çox ağlımızı işə salmalıyıq.[36]
  • Qurban məlum olduğu üzrə ümumi bir müsəlman bayramıdır. Fəqət bu axırıncı illərdə İslam aləmini bürüyən ixtilafati-daxiliyyə və xariciyyədən dolayı bu bayram çox nadirətlə parlaq, hüzuri-qəlb və vicdan ilə keçmişdir. Keçən illərdə müsəlmanlar həzrəti İsmayıl qurbanı zibh edərkən dindaşlarından minlərcə bigünahların necə kəsildiklərini bir növ yaddan çıxara bilməmişdir.[38]
  • Şiəlik İran türklərini elə farslaşdırmışdır ki, indi onlar özlərini türkləşmiş fars, yəni kökcə iranlı sayarlar![39]

Dirilik

redaktə
  • Biz, yəni İslam aləmi və islam millətləri dinimizin sağlam əmrlərindən çox uzaqlaşaraq dünya diriliyinə qərib bir nəzərlə baxmağa başladığımız zamandan bəri başqalarından ruzəxari və onlardakı tərəqqi və imranın əsir və dəstgiri (əsir, kölə) olduq, bunu etiraf etməliyiz. Bizcə, dünyanın diriliyi bir manqirə (qəpiyə) dəyməz. Beş gün dünyadan ötrü insan çalışmasa daha məqul bir iş görmüş oluyor. Çünki bu dirilik müvəqqətidir, burası da bir karvansaradan ibarətdir. Doğrudan da İslam aləmi ilə Avropa aləminin abadlığı müqayisə edilərsə, birincisinin xaraba bir karvansaradan ibarət olduğu həman anlaşılar… Bu kimi karvansaraların insanı yaşada biləcəyindən bəhs etməyəlim. Bunlar ölümü çarçeşm (dörd gözlə) ilə gözləyən bir abidin (qul, insan) hüzuri-qəlbilə razi-niyazına (gizlin yalvarış) da kafi gəlməz.[15]
  • Dirilik, iştə bir mövzu ki, səhifələr dolusu yazı yazdıra bilər, fəqət biz "dirilik"i anladığımız kimi anlatmaq üçün halhazırda dirilik üçün olunan hərblərdən və dirilik naminə icra olunan şəttatlardan daha bəliğ (ifadəli, təsirli) bir bəyan olamaz zənnindəyiz.[15]
  • Diriliklərin ən qiymətlisi milli dirilikdir.[15]
  • Dirilik üçün ölmək! Avropa diriliyi bu dərəcədə müəzziz tutuyor və ona bu qədər əhəmiyyət veriyor. Halbuki Şərqdə, ələlxüsus, Şərqi-İslamda yalqız olmaq üçün diriliyorlar. Başqalarında məqsəd dirilik isə, bizim məqsədimiz ölümdür. İştə diriliyi və dirilik fikrini avropalılar kimi anlayıb və anlada bilmək diriliyin məqsədini təşkil ediyor.[15]
  • Filosoflar və sufilər nə deyirlərsə desinlər: dirilik dünyanı sevməkdən və öz hüquq və namusunu mühafizə edə biləcək qədər qüvvətli olmaqdan ibarətdir.[15]
  • Gərək bir insan və gərək bir millət, elmən və bədənən qüvvətli olmayınca dünyada yaşaya bilmək nemətindən məhrumdur. Yaşaya bilmək üçün icabında yaşamağı belə fəda edə biləcək qədər, rəşid olan millətlərdir ki, dünyada dirilik haqqı qazanıyorlar.[15]
  • Hələ yalqız (yalqız millətlər) bununla qalmayıb dünyanın nemətlərini təqsim edərkən (bölüşdürərkən), diri millətlər özlərinə hər kəsdən ziyadə pay çıxarıyorlar. İştə bu xüsus, ümumi diriliyindən başqa insanlar arasında bir də xüsusi bir dirilik vücuda gətiriyor ki, bu xüsusi diriliklərin ən mütəkamil bir şəkli milli diriliklərdir.[15]
  • Millətlər qüvvətli və tərəqqi etmədikcə diriliyin mənasını həqiqi və maddəsilə anlamadıqca, təbiətdən alınan qənimətlərdən hissələrinə ancaq bir qutlayəmut (mücərrəd, bəlli olmayan kiçik bir hissə) düşər. İştə bu qutlayəmutə qənaət edən millətlər kargahi bəşəriyyətdə (insanların işlədiyi yerlər, zavodlar nəzərdə tutulur) ən süfla (ən aşağı, cuzi) xidəmətlər ifa edən fəsil əmələlərdir (işçilərdir). Neft mədənlərində çalışan "çornı raboçilər" ("qara fəhlələr") kimi.[15]
  • Nəzərə bir az qərib gəlsə də demək istəyirəm ki, dirilik dünyanı sevməkdən ibarətdir. Mənayi xassı (əsas mənası) isə dünyapərəstlikdir.[15]

Erməni məsələsi

redaktə
  • Bəsdir, bəsdir içdiyiniz insan qanları, bəsdir iki milləti bir-biri ilə çalışdırıb, sonra hər ikisini də badi-fənaya verdiniz![40]
  • Bizcə və hökumətcə Qarabağ məsələsi yoxdur. Necə ki, Bakı məsələsi yoxdur. Buna görə də Qarabağ ünvanı ilə vaqe olan hər növ təklifi rədd ediriz.[7]
  • Bu millət nə qədər talesizdir ki, rəisləri kəndisini qonşuları ilə vuruşdurdular. Rusiyaya güvəndilər. Hadisələrin faciəsi və fəlakətli cərəyanına tərk edildilərsə da, ayılmadılar. Yalnız türklərin deyil, gürcülərin dəxi ədavətini qazandılar.[41]
  • Bu yolun erməni millətinə çox bahaya mal olduğu artıq bütün cahana məlumdur. Yanlış yolun nərəsindən dönülürsə kardır (xeyirdir)![41][42]
  • Çarizmin Qafqasyada istinad etdiyi millət ermənilər idi. Rus kapitalizminin, rus kolonizasyonunun yol başçısı erməni ürəfası və erməni möhtəkirləri idi.[41]
  • Erməni hərəkatının tarixçəsi Rusiya hesabına çalışmaq, şimal istilasının cənubda kılavuzluğunu (bələdçiliyini) yapmaqdan ibarətdir.[41]
  • Erməni-müsəlman qırğını da vətənimizə ariz olmuş bəladır, bir mərəzdir ki, aramızda said bir zəmin tapıb bu cür olan iləl və səbəblərdən nasıl şiddət etmişdir. İştə bu bəlanı rədd edib, qədimül əyyamdan, sülh və müsalimət (barış) ilə yaşayan iki milləti barışdırıb, əvvəlki halətə gətirməkdən ötrü bu illətləri (xəstəlikləri) arayıb tapmaq gərək.[7]
  • Ənənəvi Daşnaksütyun siyasəti ilə aşina olanlar bu siyasətin ta ibtidadan iflasa məhkum olduğunu bilirlərdi. Rusiya imperializminin əzəmətinə güvənərək qonşuları hesabına "Böyük Ermənistan" xülyalarını daşıyan, bu əzəmətin çökdüyünü gördükdən sonra da qaynar bir həyat kibi fışqıran türk milliyyətpərvərliyini heçə sayıb Sevr muahədəsinə güvənən bu siyasətin sonu əlbət ki, iflasdı.[41]
  • Heç bir vilayətdə orasına Ermənistan dedirdəcək qədər əhalinin əksəriyyətini təşkil edən bir vilayət yoxdur.[41]
  • Hərgah "erməni məsələsi və panislamizm" kimi kitablar əvəzində, məhəbbət və qardaşlığa çağıran risalələr nəşr etsə idilər, bu qədər nahaq qanlar tökülməyib, bu qədər evlər, xanimanlar bərbad olub viran qalmaz idi. Bu qədər arvadlar dul, bu qədər uşaqlar yetim düşməz idi. Ey vətəndaşlar! Bəsdir bu qədər həlakət! Bəsdir bu qədər qəflət![7]
  • İki milləti bir-biri ilə vuruşdurub, nahaq qanlar içində inqilabı qərq etmək istədilər.[43]
  • Qafqasiyalı mühərrirlərindən (jurnalistlərdən) biri rus imperializmini tərvic edən (inkişaf etdirən) erməni siyasilərinə pək yerində bir isim vermişdir – rus imperializminin könüllüləri! Böylələrinə, bizcə, eyni haqq və eyni müvəffəqiyyətlə "Rusiyanın kölələri" demək də caizdir.[41]
  • Qarabağ, vətənimizin o gözəl bucağı həyati-iqtisadiyyəmizi parçalayan, sularımızın başını tutaraq bizi fəlc bir halə qoymaq istəyən inadlı qomşularımızın israrından qurtardı. Fəzlə qanlara məhəl vermədən erməni əhalisi məsələnin sülhən həllini iltizam edərək Azərbaycan hakimiyyətini qəbul etdilər.[44][45]
  • Qarabağda Azərbaycan istiqlal və hürriyyətinin düşməni olan bir ünsür tərəfindən fəsad və üsyan qaldırılmışdır.[44]
  • Martın 31-i bizə Azərbaycan tarix siyasətində unudulmaz üç günü xatırlatıyor… İctimai bir inqilab adı ilə və pərdəsi ilə ortaya çıxıb milli bir ədavət icra edilmişdı. Daşnaqlar intiqam alırdı. Həqiqətdir ki, martın 18-dən 21-nə qədər Bakı türk demokratiyasının başında partladılan toplar, müsəlmanların haqqında rəva görülən zülmlər Azərbaycan fikrini daşıyan, müxalifət və istiqlal əqidəsi ilə pərvərdə olan vücudları məhv etmək üçün idi. Fikir öldürülmək istənilirdi. Millət kəsilirdi. Fəqət özləri "inqilabçı" ikən inqilabın böyük düsturunu unudurdular: Azadlıq fikrinin məşəli qanla sönməz. Martda tökülən qanlar türklərdəki milliyyət və hürriyyət fikrini, Azərbaycan müqəddəs atəşini söndürə bilmədi! … Qanlar içində boğdurulmaq istənilən Azərbaycan fikri bu dəfə müstəqil bir hökumət şəklində parladı. Bakı bir qan və bir fitnə ocağı deyil, paytaxtımız oldu![3]
  • Anadolu Mehmetcikləri Bakıdakı şəhadətləri ilə türklüyə yeni bir vücud əta etdilər… Bu qəhrəman şəhidlər yalnız Bakıdadırlarmı? Naxçıvandan, Qarabağdan, Şamaxıdan, Gəncədən ta Bakıya qədər elə bir yer varmı ki, orada belə fədakarlar yatmasın?! Bəli, Azərbaycanın hər tərəfində şairin təsvir etdiyi "Sarmaşıqlı bir məzar" taparsınız ki, ziyarətgahlara çevrilən bu məzar qardaş imdadına gələn türk məzarıdır.[6]
  • Millətlərindən ziyadə kəndi zövq və mənfəətləri saikilə hərəkət edən erməni siyasilərindən bir qismi millətdaşlarını, bərabər yaşamaq məcburiyətində bulunduğu qonşuları əleyhində macəracuyanə çıxmazlara sövq etməkdən sakınırlarsa, kəndi irqdaşları hesabına, çox ağıllı və çox həmiyətli bir hərəkətdə bulunmuş olarlar!
  • Nədir bu erməni məsələsi? Bu, hər şeydən əvvəl bir ərazi məsələsidir. Bir yerdə ərazi bir millətə mənsub olanlarda olub, zərilər (tarlalar) digər bir milliyyətə mənsub olurlarsa, mütləq malik (sahib) ilə zəri (əkinçi) arasında təbii olan sinfi mübarizəsi milliyyət şəklini alır.[7]
  • Yenə fitnə alıb meydan,
    Müftinlər sürür dövran.
    Gözəl Qafqaz olur viran,
    Qalır hər kəs buna heyran.
    Tərəhhüm eylə, ya sübhan,
    Amandır, dada yet rəbbi!
    Qədim qonşu, iki millət,
    Dolanmış mehrlə hər vəqt.
    Nə üz verdi ki, bu hörmət,
    Mübəddəl oldu bər xirəd?
    • "Növhə". "Dəvət" qəzeti, № 14, 20 iyul 1906-cı il. (müftin – məharətli; tərəhnüm – rəhm; mehr – mehribanlıq, sevgi; mübəddəl olmaq – dəyişdirilmək; bər – aparıcı, öncül; xirəd – ağıl, fikir, huş)
 
Ancaq elm və bilik ilə cəmaət özünün nə olduğunu və nə edə biləcəyini qana bilər.

Gənclik

redaktə
  • Azərbaycanın bu qədər fəlakətlər nəticəsində əldə etdiyi bir qazanc varsa, o da bu istiqlal fikrinin rusuxudur (möhkəmlənməsidir). Şimdi istiqlal və hakimiyyəti-milliyyə sevdasilə yaşayan bir Azərbaycan gəncliyi vardır ki, ÇK-nın amansız edamlarına rəğmən, gecə-gündüz çalışıyor, ilk fürsət və imkanı bəkləyib duruyor. Bu fürsət gəlincə o, meydana çıxacaq və o zaman yanıq könlündə atəşin cizgilərlə mənən mənquş (nəqş) bulunan bayrağı maddətən yüksəldərək deyəcək: Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz![6]
  • Bir millətin yeni nəsli ondan əvvəlki nəsildən daha az mədəni və daha az təcrübəli olarsa, o millətin varlığı və istiqlalı təhlükəyə məruz qala bilər.[8]
  • Bu durum qarşısında türk gəncliyinə düşən əsl vəzifə, bu ucsuz-bucaqsız türk kültürünü bütün özəlliklərilə tanımaq, öyrənmək, sevmək, mənimsəmək və tanıtmaqdır.[46]
  • Ey millət, millət deyib bar-bar bağıranlar, ey öz elm və bilikləri ilə fəxr mübahat edən (öyünən) cavanlar, ey tələbəlik və studentlik faxir etibası ilə müzəyyən (bəzənmiş) ziyalarlar, ey cəmaət müəllimi adlanan zəvati-kiramlar (kərimli şəxslər), ey təbən (təbiətcə) hürriyyət və azadlıq məftunu (vurğunu) olan millət balaları! Biçarə füqarə (yoxsul) ürəyinin ən dərin guşəsindən gələn bu səda və fəryadı, millətimizin çox qismi olan bu füqarə və kəsəbənin yanğılı fəryadlarına, guş veriniz (qulaq verin). Giriniz bunların içinə, göstərin onlara o yolu ki, onunla mənzilə yetişə bilsinlər.[7]
  • Ey millətin istiqbalını təmin edəcək türk gəncliyi, hardasan?![15]
  • Yeni nəsil əskisindən daha bilgili, daha kültürlü (mədəni) və daha olğun (yetkin) olaraq yetişmək zorundadır (məcburiyyətindədir). Çünki onu daha böyük və daha çətin vəzifələr gözləməkdədir. Bu isə yalnız təvazö və tükənməz bilgi və öyrənmək eşqilə təmin edilə bilər.[47]
  • Uşaqlarımızı haman öz ruhumuzda tərbiyə etməliyik.[48]

Gəncliyə xitab

redaktə

Ey gənclik! Ey əsrimizin Siyavuşunun böyümüş oğlu!
Sənin öhdəndə böyük bir vəzifə var.
Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı. Onu min müşkülatla ucaldaraq dedi ki:
– Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz! Bunu deyərkən o, bu günkü öksüzanə mənzərəni hesaba almamış deyildi. Bu onun tərəfindən təsəvvür olunmuşdu. O, sənin o zaman bu bayrağı gənc çiyinlərinə alıb məsumanə bir tərzdə küçə-küçə dolaşaraq: "İrəli, irəli Azərbaycan əsgəri" – deyə əsgər kimi addım atmağını görmüşdü və bu sözü cəsarətlə söyləmişdi.
Əlbəttə ki, sən onun bu ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən Azərbaycan türklərinin yanıqlı türkülərinə mövzu olmuş, ürəklərinə enmiş bu bayrağı təkrar o bina üzərinə dikəcək, Böyük Dəmirçinin geri dönüşünü görüncə onun tərəfinə keçəcək.
– Ya qazi və ya şəhid olacaqsan.[16]

  • Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1920-ci ilin iyul ayında Lahıcda yazdığı "Əsrimizin Siyavuşu" əsərinin sonluğu.

Həqiqət

redaktə
  • Haqq verilməz, alınır! Budur, türk inqilabının təsdiq etdiyi əski həqiqət![6]
  • Haqsız qan yerdə qalmaz! Necə ki, Siyavuş qanı qalmadı. Məzlum ahı ovunmaz – necə ki, Kərbəla zülmü ovunmur. Zalım əbədi olmaz – necə ki, Zöhhakın zülmü olmadı. İstiqlal nəşəsi fədailər yetişdirir. Necə ki, milli Türkiyə yetişdi. Fikir öldürülməz – necə ki, Neronun arslanları xristianlığı parçalaya bilmədi. Abidə iman yanmaz, necə ki, Nəmrudun atəşi İbrahimi yaka bilmədi. Konuşma və düşüncə susdurulmaz – necə ki, inkvizisiya hüzuruna çıxarılmış Qaliley susmadı. Haqq əsla qeyb olmaz – necə ki, Musa firondan qaçmağa müvəffəq oldu.[16]
  • Gün geçdikcə dünya həqiqətləri qarşılaşmaqda, haqq ilə batil, yalan ilə doğru üz-üzə gəlməkdədir.[2]
  • Şübhəsizdir ki, bir gün həqiqət parıldayacaq. Azadlıq əsasını, birləşmiş millətlər prinsipini və insan haqlarını tutan tərəf qalib gələcəkdir. Bu qalibiyyət günəşi qızıl istibdad zülmü altında inliyən əziz vətənimizdə 1918 28 mayıs kimi yenidən doğacaqdır. Buna qətiyyən şübhə etməyin əziz vətəndaşlar.[2]
 
Əqidə, amal və məsləki yolunda ölümünə hazır olub da nəfsini fəda edən kim olur-olsun böyükdür.

İran

redaktə
  • Bu gün İranı keçirməkdə olduğu bu ən fəalakətli günlərdən "xilas" etmək üçün əlindəki istiqlal kölgəsindən də məhrum edib, başqa mütərəqqi bir millətin idarə və təmsili altına versəniz ehtimal ki, ənzəli bir neçə ilin zərfində Bakıya meydan oxuyacaq qədər tərəqqi edər. Və bəndər bu şəhər də Bombeydən heç də geri qalmaz. Fəqət bu səri (sürətli) tərəqqinin müqabilində əmin olunuz ki, İran bir daha nə Firdovsi yetirər, nə Sədi, nə Hafiz.[15]
  • Bu türklər Azərbaycanı ikiyə bölən Araz nəhrinin iki tərəfində sakin olub və qismən İrana şu və ya bu surətlə bağlı nimmüstəqil bir halda yaşadıqları zaman məhkum bir millət deyil, hakim olaraq yaşıyorlardır. Çünki əsrlərdən bəri İranın hakim sinfini türklər təşkil ediyordu. Azərbaycan xalqı idarəcə gördüyü ağırlığı başqalarından deyil, öz cinsindən gördüyü üçün həqiqi məhkumiyyətini, mənəviyyatca başqa bir hərsin məhkumu olduğunu dərk etmiyordu. O get-gedə farslaşıyordu. Xəvas təhsilini farsca görüyor, fars tərbiyəsi alıyor, fars kibi düşünüyor və kəndisinin doğrudan-doğruya iranlı olduğuna qane oluyordu. Xalqın həll və əqdini əlində bulunduran bu xəvas kibi mənəviyyatına hakim olan üləma sinfi dəxi eyni ruhda, eyni tərbiyədə və eyni zehniyyətdə idi. Fars ədəbiyyatına Nizamilər, Xaqanilər, Məhsətilər kibi ustadlar bəxş edən bu torpaqda yetişən Azərbaycan xəvası pək təbii idi ki, bir zaman Süleyman Qanuninin belə az qala qəbul elədiyi Sədi lisanı qarşısında əriyib kəndiliyindən keçmiş, türk ilə türkcəyə xor baxmışlardı.[6]
  • Ey iranlı qardaşlarımız!.. sizin məqsudə yetmənizdə hər kəs şəkk edirsə, etsin. Mən özlüyümdə şəkk etmirəm: Sizin əslafınızın (sələflərinizin) tarixi bunu göstərib əlaniyyə (indi) diyor ki, Zöhhaklar zülmünə düçar olduqda Gavələr, əfqanlar talanına giriftar (məruz) olanda Nadirlər olduğu kimi, bu dəfə dəxi istibdad bəlasına aludə varsınızsa da ittihadi-milliyyə, məhsusati-amiyyə sağ olsun![49]
  • "İran bahadırları türklərdir" – demək İran inqilabının əsası ilə, əsasi-elmiyyəsi ilə isbat edilmiş bir həqiqətdir ki, bu barədə heç danışıq belə olmaz.[7]
  • İran türkü, başqa türk qardaşı kimi bir az mühafizəkardır. Azərbaycanlı bir türk, şirazlı bir farsdan daha təəssübkeşdir, türk, fars qədər azad fikirli deyil, fəqət onun qədər əzimsiz və laübali (səhlənkar) deyildir. Türk daha mətin və daha səbatkardır (sabit, mətanətli).[7]
  • İranda türklər nə Rusiyada olduğu kimi tutsaq, nə də Türkiyədə olduğutək ağa ulus deyildir.[39]
  • Məzlum millətin mətbuatı da məzlum olur. Bizim əzəmətli vətənimiz İran düşdüyü bu biçarə vəziyyətdə hər tərəfdən xarici və daxili tamahlara düçar olub, uzun müddətdir ki, ağır xəstələnib və indi də qansızlıq və gücsüzlükdən iztirablı, zəif haldadır. Şübhə yoxdur ki, biz – millətin dili adlanan jurnalistlər də zəif və aciz olacağıq… 15 milyon əhalisi olan bir ölkə bir neçə gündəlik milli qəzetini saxlaya bilmirsə, öz yeniləşməsi barədə hansı yaxşı fikirlər yarada bilər?.. Bu elə bir sualdır ki, onun cavabını səhv iş görən fəsad əhli verməlidir.[50]
  • Neçə vaxt bundan iləri hürriyyət gününün tüluini İran üfüqündən görəcəyin, İrana hürriyyət – deyə bir bənd yazdıq. Şükr Allaha ki, İran hürriyyətpərvərləri bizi allatmadılar, indi də İranda inqilab – deyə yazmağa səbəb oldular. İnşallah vaxt gələr İranda qanuni-əsasi (konstitusiya) – namində bir bənd yazmağa dəxi müvəffəq olarız. Ürəyimizdə bəslədiyimiz arzu iştə bu… Yaşasın İran hürriyyətpərvərləri![51]
  • Təbriz İran inqilabının atəşlər yağdıran bir mənbəyi idi. Azəri türklərindən təşəkkül edən hürriyyət mücahidləri bütün İran zülmət pərəstanına qarşı mərdanə köks gərmiş, dayanmışdır. İranın ənvar və niyazisi Səttar xan ilə Bağır xanın komandası altında Təbrizin on bir aylıq bir mühasirəyə qarşı göstərdiyi qəhrəmanlıqların öylə şanslı səhifələri vardır ki, bu bahadır türklərin iranlılar arasında "övladı-qəyuri Azərbaycan" (Azərbaycanın qeyrətli övladları) – deməyə təməyyüz etmələri (fərqlənmələri) pək haqlıdır.[7]
  • Türk inqilabçıları, türk məbusları, türk əncümənləri dediyimizdə bunların məhz türklük namına hərəkət etdikləri düşünülməsin. İran türk məşrutiyyətpərvərləri türklüklərini düşünmədilər; bütün fədakarlıqları ancaq iranlılıq və müştərək vətən namına icra etmişlər.[19][52]

Vəsiyyətnamə

redaktə

1. Yüksək vəzifəyə layiq görmədiyiniz şəxsi həm özünüzü, həm də başqalarını aldadıb böyük tarixi şəxsiyyət fərz etməyin. Çünki, bu cür etsəniz öz təcrübəm əsasında deyirəm – öz başınıza bəla gətirərsiniz.

2. Əgər təzə təşkil edəcəyiniz məmləkətin əsasları köhnədirsə, labüd olaraq inqilabdan keçərək bir milli hökumət təşkil edin.

3. Siyasi nəzəriyyələr meydanında nə qədər bacarırsınız, fikir atınızı oynadın. Amma bu at oynatmaq irançılıq çərçivəsindən kənara çıxmamalıdır.

4. Siyasət meydanında nə qədər mühafizəkar olsanız da, orta yol seçin və ya həddə artıq qızğın olmayın, bir-birinizi ittiham etməyin!..

5. Əgər nazir olsanız və ya İranda təzə yüksək vəzifəyə çatsanız, öz hərəkətlərinizdə mülahizəli olun. Elə etməyin ki, sizin məlumat və üzrxahlığınız məmləkətə və onun azadlığına xələl gətirsin.

6. Əgər millət vəkili olsanız, öz vəzifənizi bilin və heç vaxt ondan kənara çıxmayın…

7. Əgər Allah eləməsin, çətinliyə düşüb gözlədiyinizin əksinə olaraq jurnalist olsanız, ən azı sərxoş halda heç bir şey yazmayın, yoxsa öz milli mətbuatımızın bədnam olmağına bais olacaqsınız.

8. İdarəyə və ya Milli Məclisə vəkillər seçilən zaman elə adamı seçin ki, onun özünün müstəqil fikri olsun, vicdanla rəy versin. Gözləməsin ki, görək filankəs nə rəy verəcək, mən də onun əksinə rəy verim.

9. Əgər bir hadisə zamanı siz öz millətinizə layiqli xidmət etsəniz və məşhur qəhrəman olsanız çalışın ki, hərəkətləriniz ad-sanınıza uyğun olsun. Belə olmazsa, sabah xidmətiniz bir qara qəpiyə dəyməz.

10. Öz çalışqanlığınıza görə bir yerə hakim təyin olunsanız, elə etməyin ki, sizə baxıb zalımlara rəhmət oxusunlar…

Kommunizm və SSRİ haqqında

redaktə
 
Zühur edəcək hər hansı bir böhranda sovet rejimi çox böyük bir imtahan keçirəcək və Sovetlər İttifaqı ən əvvəl zəif olduğu nöqtələrindən heç şübhəsiz partlaq verəcəkdir. Qafqaz bu zəif nöqtələrin birincisidir.
  • Bolşevizm elmi sosializmin təsvir etdiyi avropasayağı bir istiqamət olmaqdan ziyadə rus xəyalpərvərliyi ilə anarxizmindən mütəvəllid (doğmuş) bir cərəyandır. Bu cərəyana qüvvət verən ictimai varlıqlar yalnız əmələ (fəhlə) hərəkatı deyil, ictimai hər türlü məmnuniyyətsizliklərdir.[7]
  • Fəhlə ilə kəndli ittifaqından bəhs edən sovet hökuməti düçar olduğu müşkülatda ən çox bu ittifaq yoxsulluğundan ziyan çəkdiyi kimi, bu hökumətin millətlər arasında həmrəylik vücuda gətirdiyindən bəhs edən propaqandaları da göz boyacığından başqa bir şey deyildir.[7]
  • Kommunizm nə yaparsa yapsın, Rusiya imperializmi hangi rəngə girirsə-girsin, meydanda bir həqiqət var: millətlər kəndilərini tanımışlar.[6]
  • Kommunizm rejimi süqut etmək məcburiyyətindədir.[6]
  • Kommunizm təhlükəsi deyilən şey, dünya üçün hər zaman təhlükə təşkil etmiş olan qaba və təcavüzçü Rus imperializminin yeni həmləsindən başqa bir şey deyildir. Bu təhlükə yalnız bolşevik istibdadı və qızıl süngüsünə dayanan Sovet hakimiyyətinin çökdüyü və oradakı millətlərin, uğrunda vuruşduqları istiqlallarına ərişdikləri gündür ki, ortadan qalxar.[7]
  • Tarixin ən qəddar bir istibdadını quran bolşeviklər sovet rejiminə utanmadan demokratiya deyirlər. Sovetlərlə həqiqi demokratiya arasında yerdən göyə qədər fərq vardır, vətəndaşlar![53]
  • Üsyan və qanla sərkarə (başa) gələn bir qüvvət üsyan və qanla da gedəcək.[7]
  • Zühur edəcək hər hansı bir böhranda sovet rejimi çox böyük bir imtahan keçirəcək və Sovetlər İttifaqı ən əvvəl zəif olduğu nöqtələrindən heç şübhəsiz partlaq verəcəkdir. Qafqaz bu zəif nöqtələrin birincisidir.[7]

Qadın

redaktə
 
Qadın aciz isə, hüquqsuz və mərifətsiz olursa, millətin yarısı xəstə və məflucdur.
  • Ailə əsarəti və ailə istibdadı (zülmü) üzərinə təşkil edilən millətlər heç bir vaxt ailə hürriyyəti və ailə səadəti məbnaları (özülləri) üstündə qurulan millətlərlə mübarizə edə bilməzlər. Qadın bir millətin nisfi-mühümmünü (mühüm yarısını) təşkil edir. O, aciz isə, hüquqsuz və mərifətsiz olursa, millətin yarısı xəstə və məflucdur (iflicdir) – deməkdir.[54]
  • Arkadaşlar! Arvad məsələsində cahilanə təəssüf etməyiniz. Çünki, bu təəssüf nəinki müsəlmançılığımıza və millətimizə xidmət etməz, bəlkə bizi seçkidə əgəliyyətdə (azlıqda) buraxmaq ilə ixtiyarımızı əlimizdən alar ki, bu da ki, nə şəriətə və nə də millətə müavinət (kömək) degil, zərər yetirər və bu da bizi şəriət və milliyyətimiz qarşısında məsul və xəcil edər. Biz də böylə məsuliyyətli və tarixi zamanda bu məsuliyyəti və bu xəcaləti öz öhdəmizə götürməməliyiz. Arvadlı – kişili seçkilərdə iştirak etməli və öz işlərimizin ixtiyarını öz əlimizə almalıyız.[7]
  • Bütün digər xalqların qadınları kişilərlə bərabər ictimai-siyasi hərəkatda iştirak etdiyi və bununla da öz millətinin uğurlarına kömək etdiyi bir vaxtda müsəlman qadını dustaqlıqda qala bilməz və qalmamalıdır.[1]
  • Millətimiz yarın bir fəlakətə uğrarsa, səbəb qadınlardır. Qadınlardakı məarifsizlikdir. Türk övladı yarın cəval (yeyin), fəal addımlarla şəhrahi-tərəqqi və mədəniyyətdə ilərilərsə, yenə səbəb qadınlardır. Onlardakı məarifpərvərlikdir. Milli və mədəni işlərimizdə hər hanki məsələyə ətfi-nəzər etsək (nəzər yetirsək) – əmin olmalı ki, – ilk baxışda, ilk addımda analarımızı görəcəgiz. Onunçun hər şeydən əvvəl qadın məsələsinə, tərbiyəsinə, qadın məarifinə baxmalı, xanım qızlarımızı ciddi, sabit, sarsılmaz bir fəaliyyətlə məarif və tərəqqi üfüqlərinə doğru sövq etməli, yüksəltməli və hürriyyət günəşindən kəcbi-nur etmələrinə daima səy və qeyrət etməlidir (çalışmalıdır).[55]
  • Sənə məğrurluq yaraşır, qürur sənin haqqındır, xanım qadın! Məmləkətimiz sənin kimi qadınların çiynində yüksələcək![mənbə göstərin]

Mədəniyyət

redaktə
  • Biz elmə, mədəniyyətə öz dilimizin, öz mədəniyyətimizin ruhu, rəngi ilə pərvərdə edilmiş bir millət çıxarmaq istiyoruz: bizə Ərəbistanı göstəriyorlardı.[6]
  • Bütün insanlığa şamil təbiət bayramı Novruzun Azərbaycan xalq ənənəsində sarsılmaz bir yeri vardır. Gerçək bir təbiət, yenidən doğuş, qurtuluş və yeniləşmə simvolu olan bu gün Azərbaycan folkloruna bir mal olmuş, həqiqi bir ənənə halını almış və xalq bayramı olmuşdur. Bir millətin təşəkkülündə dil, din, tarixi qədər ənənələrin də önəmli rolu vardır; hətta bəzi sosioloq və filosoflar bu sonuncuya xüsusi əhəmiyyət verirlər.[56][57]
  • Bütün mədəniyyətlər üç böyük amilin qarşılıqlı təsirlərindən doğarlar: coğrafi amil – vətən, etnoqrafi amil – millət və mənəvi amil – mədəniyyət![7]
  • Cəmaəti ayıltmaq, onu dərrakəli etmək üçün nə lazımdır? — Maarif, maarif, maarif! Ancaq elm və bilik ilə cəmaət özünün nə olduğunu və nə edə biləcəyini qana bilər.[58]
  • Cümə gecəsi Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan"ına baxdıq, bu da olduqca gülməli idi. "Arşın mal alan"ın mövzusu arvad məsələsinin bizdəki şəkli-hazirinə bağlı "görmədən evlənməyi" istehza üçün intixab olunmuşdur (seçilmişdir). Cavan bir tacir evlənmək istəyir. Yoldaşı Süleyman bəyin məsləhəti üzərinə özünə qız bəyənmək üçün qoltuğuna arşın mal alıb qapı-qapı gəziyor. Nəhayət Sultan bəyin qızını görüyor, bəyənir. Sonra operettalara məxsus bir taqım (qisim) sərgüzəştlər keçirdikdən sonra qızı alıyor. Bizcə mövzu olduqca ciddidir.[7]
  • Çarizm Azərbaycanda ruslaşdırma siyasətini iki istiqamətdə həyata keçirməyə başladı: birincisi, üləmaları, mollaları və əfəndiləri idarələrdə məmur vəzifəsinə təyin edərək öz xidməti qulluqçularına çevirirdi, ikincisi isə azərbaycanlı uşaqları rus məktəblərində oxudub onlardan rus təbiətli "uçitellər" hazırlayırdı. Beləliklə, doğma klassiklərimiz əvəzinə, Güney Azərbaycandakı "mirzələr" Firdovsini, Sədini, Şimali Azərbaycandakı "uçitellər" isə Puşkini, Lermontovu, Tolstoyu və başqalarını təbliğ etməyə başlayırdılar. Nə farslaşmış "mirzələr", nə də ruslaşmış "uçitellər" xalqın istək və arzularını başa düşürdülər. Tədricən "uçitellər" anladılar ki, xalqımızın övladlarına Puşkin, Tolstoyla yanaşı, Füzuli, Şirvani, Sabir, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavadı öyrətmək lazımdır.[6][48]
  • Ey millətin "lisanülğeybi" olan şairlər, ədiblər millətin əməllərini, ülvi niyyət və məqsədlərini oxşayınız, kəndisinə millət sevgisi, vətən məhəbbəti, hürriyyət eşqi təlqin ediniz.[59]
  • Ədəbiyyat rəhbərdir. Rəhbərin nöqsanı həqiqət yolunu tutanların nöqsanına mövcib (səbəb) olur. Buna görə də mütəməddin (mədəni) millətlərdə ədəbiyyat həyatın bütün vəqəələrini (hadisələrini) tənqid etdiyi kimi özünü də tənqid edir. Çünki, özü də həyatın bir vəqəəsidir. İnsanlara tənqidi-nəfs öyrədən ədəbiyyat özünü tənqid etməsə idi alimi-biəməl məqamında qalan idi.[7]
  • Əgər mümkün olsaydı, qalxıb xalqa deyəcəydim ki, görünüz milli aşıqlarımızın havası nə qədər dilrübadır, nə qədər cazibədardır. Aşıq Kərəm, Koroğlu nəğmələrində o qədər ülvi hisslər vardır ki, onu ancaq saz nəğməsilə oxunduğu zaman saf və pak ürəkləriniz anlaya bilər.[8]
  • Həqiqi millətçilərin üzərinə tərəddüb edən qutsal qayə uzun sürəkli tarixin məhsulu olan milli varlığı bütün fəzilətləri, gələnək və görənəkləri, kültür və ədəbiyyatı ilə qorumaq, yaşatmaq və gəlişdirməkdir.[46]
  • İran-Turan ənənələrini özündə birləşdirən Novruz bayramı Azərbaycandakı özəlliyi ilə həddən ziyadə gerçək bir təbiət, həyat və hürriyyət bayramı olaraq, xalq kütlələrinin adət və ənənələrində yer almaqda və əsil dəyəri də bu nöqtədədir.[7]
  • Qabağımıza gələn ilk mühəndisi tutub da "al bizə bir bina yap" – deyiriz. O da götürür bir az "qotik"dən, bir az "renesans"dan, bilməm nədən, cüziyyətcə də "mavr" (məğrib) tərzi-memarisindən qarışıq bir kompazisiyon yapar. Daşı-daş üstə qalar, müdhiş bir bina, ali bir imarət vücuda gətirir. Bu əzəmət, bu böyüklük əlbəttə ki, bizi fərəhləndirir, qəlblərimizə bir şadlıq gətirir, fəqət bir çox xərclərlə hasil olan təzyinat bizə türklüyün, müsəlmanlığın keçmişdəki əzəmət və ehtişamını andıra bilsəydi, bizim də özümüzə məxsus memarlıqda bir üsula, həm də gözəl, ali təqlidaşayan bir üsula malik olduğumuzu bütün tamaşakaranə bildirsəydi; əlbəttə ki, binanın maddi əzəmətilə mütənasib mənəvi bir böyüklüyü də olardı və həqiqətən də bu böyük əməlin möhtəşəm bir abidəsi kəsilərdi.[15]
  • Məncə, mədəniyyəti-bəşəriyyə millətlərin zəhmətlərindən hasil olan bir yekundur. Hər millət öz iqtidar və öz istiqlalı sayəsində, yəni öz diriliyi ilə özünə xüsusi, xüsusi olduğu qədər də qiymətli bəzi şeylər əlavə ediyor ki, bir millətin ölməsi və yaxud ölgün fikirlərlə yaşaması yalqız özünün bədbəxtliyi deyil, bəşəriyyətin də böyük bir nöqsanını təşkil ediyor.[15]
  • Musiqimiz kəndinə məxsus bir xüsusiyyəti mühafizə eləməklə bərabər əsas etibarilə İran musiqisidir. Böylə ikən opera və operettalarımız vasitəsilə biz bu xüsusda dəxi müqabil bir təsir yapmaqla borcumuzu verməkdəyiz.[25][26]
  • Müxtəlif millətlərin əməyi sayəsində hüsula gələn və hələ hər millətin damğasını üzərində daşıyan bir dünya kültür mənzuməsi və ya məcmuəsi vardır.[46]
  • Müstəqil Azərbaycan hökuməti zamanında Novruz milli bir bayram olaraq rəsmən qeyd olunurdu. O gün bütün millətlə bərabər dövlət müəssisələri də işləməzdi. Hökumətcə mərasim keçirilərək, ordunun rəsmi keçidi icra olunurdu.[56][60]
  • Naməlum müəlliflərin yaratdığı "Koroğlu", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib" və sair bu kimi dastanlar ürək yaxan aşıq sazlarının ruhnəvaz ahəngləri altında Azərbaycan türk kütləsinin qəlbinə elə sinir, elə yerləşirdi ki, onunla farsın "Nuş afərin"i, "Fərhad və Şirin"i, hətta, Firdovsi ilə Hafizi belə rəqabət edə bilməzdi.[6]
  • Təhsilin demokratikləşdirilməsi ideyasının əsasını, xalqın ədəbiyyatını, tarixini, mədəniyyətini dərindən öyrəmək və bu biliklərin dünya mədəniyyətinə körpü salmaq təşkil edir.[8]
  • Vətən müdafiəsi xatirinə hər şey fəda edilsə də, vətən məfhumunun bir cüzisini təşkil edən milli adət və qaidələr fəda edilməməlidir. Çünki vətən deyincə bu adətlər də ona daxildir.[61]
  • Yaşasın maarif! Var olsun əhli-maarif![62]

Mətbuat

redaktə
  • "Əkinçi" adını daşıyan bu qəzetə Rusiya müsəlmanları arasında çıxan ilk qəzetə idi. Mirzə Fətəlinin oyandırıcı fikirləri Zərdablı Həsən Bəyin bu qəzetəsində davamlı bir surətdə müdafiə olunurdu.[15]
  • Hər ölkənin mədəniyyətinin inkişafı onun ədəbiyyatının inkişafı ilə bağlı olduğu kimi, hər millətin siyasi vəziyyəti də onun mətbuat azadlığı ilə bağlıdır. O millət, o məmləkət xoşbəxt və azaddır ki, onların mətbuatı azad və xoşbəxt olsun.[7]
  • Qəzet camaata və tək-tək adamlara öz vəzifəsini göstərib başa salır, vətəni sevməyi onlara öyrədir, lazım olanda parlaman və hökumətə kömək edər. Qəzet bir çıraqdır ki, əyri və düz yolu millətə göstərir, onu sərvət və sahman yoluna yönəldir.[7]
  • Qəzet inanılmış bir qoruyucudur ki, hökumətin iş və hərəkətlərini görür, onların səhv və xətalarını açıb göstərir, milləti hökumətin səhv və xəyanətlərindən xəbərdar edir.[7]
  • Qəzet millətin danışan dilidir. Bir millətin ki, qəzeti yoxdur, elə bil ki, o millətin dili yoxdur.[7]
  • Mətbuat azadlığı insan azadlığının əsas sütunudur, çünki o, əqlin, təfəkkürün əsas qüvvəsidir.[7]
  • Mətbuat azadlığına əl qaldırmaq insan azadlığına təcavüz etməkdir.[7]
  • Mətbuat bir müəllim vəzifəsini yerinə yetirir. O, xalqın tərbiyəçisidir.[7]
  • Mətbuat elmi, siyasi və bəşəri informasiyanı çoxaldır, bu isə insanların zehninin işıqlanmasına səbəb olur. Mətbu sistemi geniş olan millətin zehni, fikri də işıqlı olur. İnkişaf etmiş millət o millətdir ki, onun mətbuatı azaddır, ciddidir.[7]
  • Mətbuatın əsarəti əxlaq pozğunluğu törədir, əxlaq gözəlliyi və yaxşı xüsusiyyətləri aradan çıxarır, yalan danışmağı, oğurluğu, əyrilik və casusluğu yayır, ədəbi və qələm pozğunluğu meydana çıxarır.[7]
  • Mətbuat xalqın milli nümayəndəliyini öhdəsinə götürən, onun görüşlərini ifadə edib yayan ictimai nəzarətçidir.[7]
  • Mətbuat millət fərdlərinin, jurnalistlərin şəxsi fikirlərini cəmiyyətə çatdırandır. O, dövrünün mədəniyyət carçısıdır, öz dövrü, başqa dövrlər barədə lazımi məlumatı camaata çatdıra bilir.[7]
  • Mətbuat o zaman öz vəzifəsini yerinə yetirə bilər ki, öz işində tam azad olsun. Öz məqsədinə çatmaq üçün mətbuat azad olmalıdır. Mətbuat azadlığı onun öz işində — yazmaqda, nəşrdə, yaymaqda, insani fikirləri çatdırmaqda tam azad olmasından ibarətdir.[7]
  • Mətbuatı sıxmaq degil, azad buraxmaq lazımdır. Mətbuatı azad buraxmaq demək bir yazı anarşisinə meydan vermək demək degildir. Mətbuat yazar. Qanunun kəndisinə vermiş olduğu səlahiyyətindən çıxarsa, cəzasını görər. Qanunun ədalətlə tətbiqindən yaxşı senzor olamaz.[61]
  • Mətbuatın rolu çox böyük və əhəmiyyətlidir. Mətbuat mühüm milli qüvvələrdən biridir. O, milli iqtidarda dördüncü yerdə durur. Yəni iqtidarın üç qüvvəsi, birincisi – qanunvericilik, ikinci – icraedici, üçüncü – hüquq orqanları. Bundan sonra mətbuat gəlir.[7]
  • Mətbuatın tərifi və xüsusiyyətləri haqqında demək olar ki, mətbuat ümumi məsələlərin yazılı şərhidir, bir ümumi mənafeyə xidmət edir, onu bütün xalqın nəzərinə çatdırır. Mətbuat üçün üç şərt lazımdır: birinci – yazmaq, ikinci – ümumi mənafe, üçüncü – yaymaq. Əgər bunların biri yoxdursa, mətbuat da yoxdur.[7]
  • Vətən dərdlərinə mətbuat dərman olur. İstibdadın yurd-yuvasını qəzetlər dağıdıb və dağıdır. Qəzet həmişəlik qaravuldadır, qoymur ki, ölkənin inkişaf yolu bağlansın.[7]
  • Zülm, istibdad və mütləqiyyətin davamı həqiqətləri gizlətməklə bağlıdır.[63]

Millət

redaktə
  • Bir millətin öz tarixini bilməsi qədər qüvvətli bir ittihad (birlik) və təməddin (inkişaf) amili təsəvvür oluna bilməz. Mütəməddin (mədəni) millətlərin milli və mədəni həyatlarının nə yolda tərbiyə edildiyinə diqqət olunarsa, bu mətləbin həmən nə dərəcədə doğru olduğu asanlıqla görünər. Mədəni millətlərdə tarix, həm də vətən və milliyyət tarixi, ən mühüm dərslərdən birini təşkil edər.[7]
  • Bəşər topluluğunda fərdlər üçün olduğu kimi, millətlər üçün də müəyyən və sabit bir takım əxlaq qaydaları vardır.[47]
  • Böyük dünya müharibəsi böyük Rusiya inqilabını doğurdu. Böyük Rusiya inqilabı isə millət hüququnu bütün genişliyi ilə meydana atdı.
  • Heç şübhə yoxdur ki, dünyanın millətlərə bölünərək qərar tutması mədəniyyəti-bəşəriyyə nöqteyi-nəzərindən bir zaiddir (müsbətdir).[15]
  • Hər millət öz müqəddəratını özü həll etməyə səlahiyyətdardır.[2]
  • Lisanları, adətləri, tarixləri, dinləri, vətənləri və s. bir olan insanlar bir milliyyət təşkil edərlər, fəqət, bir milliyyətin millət halına keçməsi ümumi şüur və kollektiv – məşəri iradənin təəssüsünə bağlıdır.[46]
  • Millət, bu günkü məfhumuyla bir qan və irq təsirindən ziyadə müştərək bir bilikdən ibarətdir.[16]
  • Millət ölmüyor. Milli ideal, milli istiqlal fikri daima yaşıyor. Ölmüş, bitmiş millətlərin təkrar dirildiyi də uzaq deyil. Yaxın tarix də şahiddir. Dirilmək və bir millət şəkil və heyətinə girmək, hələ millətin ən kamil şəkli-xariciyyəsi olan müstəqil bir hökumət təşkil etmək təsəvvüründən olduqca uzaq olan yəhudilik belə "ərzi-moyud"ini özünə qaytarmaq ümidindən qalmayır.[7]
  • Millətlər ailələrdən təşəkkül edər. Sağlam olmayan ailələrdən təşəkkül edən millətlər sağlam millət ola bilməzlər.[7]
  • Millətlər cahani bəşəriyyətin birər övladıdır. Hər övladın sinni-səbavət (uşaqlıq dövrü), səbab (gəncliyi) və bülügi (yetkinliyi) olduğu kimi, millətlərin də səbavət, səbab və bülügi vardır. El ədəbiyyatı bir millətin səbavət dövrünün ədəbiyyatıdır. Bir uşaq necə dil açır və nə surətdə təkmil ediyorda, ən nəhayəti qoca bir alim oluyorsa, bir millət də öylədir. Əvvəlcə uşaqlıq aləmində oluyor. Get-gedə təcrübələr keçiyor və nəhayət mütəməddin (mədəni) və mütəfənin (bilikli) bir millət oluyor.[7]
  • Milliyyət dövlətdən çox böyükdür. Hətta demək olar ki, milliyyət dövlətdən daha dərin və daha şümüllüdür (əhatlidir). Milliyyətlər bəzən olur dövləti qeyb edərlər, sonra yenidən onu qazanarlar. Fəqət dövlət millətdən daha geniş, daha vüsətlidir. Bəzən bu vüsət o qədərdir ki, onun daxilində bir çox milliyyətlər birləşib böyüyürlər və bundan dövlət heç də zəifləşmiyor. İngilis, Amerika və İsveçrə "dövlətxanələri" göstəriyor ki, orada bir çox millətlər azadlıqla yaşaya bilərlər və bir qorxu olduğu zaman yan-yana olaraq dövləti müdafiə də edirlər.[7]
  • Milliyyət müəyyən şərtlər və hadisələr nəticəsində vücuda gəlmiş statik – mustəqər bir varlıqdır, millət isə bu statik varlığın şüurlaşan dinamik – fəal bir şəklidir. Statik bir keyfiyyət ərz edən milliyyət baxımından vətən coğrafi bir anlamdır. Halbuki şüur və iradəyə malik olan millət baxımından vətən, siyasi bir məna ifadə edər.[64]
  • Zamanımız milliyyət əsridir. Milli bir ruh və məslək sahibi olan gənc cəhalətdə və qəflətdə yaşayan millətimizin xilaskar qurdudur.[61]
  • Özlüyündən çıxarılıb da başqa bir milliyyətə təmsil etdirilən şəxs təmsil edən mühitə böyük bir fayda verə bilmədiyi kimi, əslindən mənsub olan mühitə də böyük bir fayda yetirə bilməz. Çünki aldığı hal və tərbiyəsilə özünkülərdən uzaqlaşmış olar. Onlar bunu, bu da onları anlamaz.[15]
  • Özünü lüzumunca bilib də istiqbal üçün müəyyən bir ideal bəsləyən millət şübhəsiz ki, böyük bir qüvvə təşkil edər.[61]
  • Özünə naümid olub, başqalarından kömək diləyən millət öz varlığını heç vaxt qoruya bilməz.[mənbə göstərin]
  • Özünə naümüd olub, bütün diləklərini və tələblərini başqalarından və düşmənlərindən gözləyən millət millət olaraq yaşaya bilməz.[mənbə göstərin]
 
Millətlər ailələrdən təşəkkül edər. Sağlam olmayan ailələrdən təşəkkül edən millətlər sağlam millət ola bilməzlər.

Milli birlik və azadlıq mübarizəsi

redaktə
  • Azərbaycanlılar Mehdi zühuruna inanırlar. Bolşeviklərin bütün sərvət və zənginliyi dağıdaraq hər kəsi bir loxma çörəyə möhtac etmək siyasətinin, bir əlində silah, bir əlində çörək tutan bir şeytani siyasətin xalqı nə kimi vasitələrlə bolşevik etdiyini görüncə Azərbaycan xalqı həmin Dəccalın gəldiyini görür, bundan sonra tab edib Mehdinin gəlməsini gözləyir.
    Azərbaycan Mehdisi xalqının idealından, milli istiqlalından ibarətdir.
    Bolşevik Dəccalının müdhiş zalımlığından bezən xalq, duyuram ki, yanıq ürəklə:
    – Ah, Mehdi nə vaxt gələcək? — deyə soruşur.
    Çox diqqətlə dinləyirəm, yuxarıdan ilahi bir səs cavab verir ki:
    – Azərbaycan Bayrağı təkrar açıldığı, təkrar dalğalandığı gün!
    Əvət, o gün, o böyük gün!
    Fəqət indilik biz ümidimizi qırmayaq, o bayrağı qaldıracaq dəmirçiləri hazırlayaq.
    Bunun üçün hər şeydən əvvəl:
    Yalan söyləməyin ruhumuza verdiyi qorxunu: "iş düzəldən yalan, fitnə çıxaracaq doğrudan daha yaxşıdır" – fəlsəfə əxlaqının xarakterimizə verdiyi dözümü, ölüm qorxusunun iradəmizə verdiyi zəifliyi uzaqlaşdırıb bədbəxt olmayaq![16]
  • Azərbaycanlılar türkdürlər: türklər də Ergenekon tilsimində iki yüz il qaldılar. Nə qədər çalışdılarsa bir yerə çıxa bilmədilər. Geniş dünyaya həsrət qaldılar. Fəqət bir dəmirçinin yaxşılığı kifayət idi ki, türklər dəmir dağları əridib geniş dünyaya çıxsınlar. Əsrimizim Siyavuşu ölmüşsə də onun doğurduğu istiqlal fikri ölməmişdir. Bu fikrin tərəfdarları indiki halda dağlarda, vətənlərindən uzaq məmləkətlərdə, həbsxanaların qaranlıq və rütubətli guşələrində qaçaq, qaçqın, köməksiz bir halda yaşayırlar. İstiqlal və hürriyyətimizin kövrək əlaməti – o üç rəngli istiqlal bayrağı zahirən yoxsa da, qorxudan bolşeviklik ifadə edən gözlərin önündə olub, ürəklər onun eşqi ilə çırpınmaqdadır.[16]
  • Belçikalılarca: yanmaq, dağılmaq, ölmək, qərq olmaq, amansız düşmənin rəhmsiz həmlələrinə məruz qalmaq – bunlar hamısı məmləkəti müdafiəsiz bir surətdə düşmənə təslim etməkdən uludur. Bu kiçik qitəli, fəqət böyük qəlbli millətin düsturu iştə budur: Vətən yolunda ölmək var, dönmək yoxdur![7]
  • Biz buraya millətin iradəsi və arzusu ilə gəldik, bizi buradan yalnız qüvvə və süngü çıxarmalıdır.[7]
  • Bizim kəndi hüdudları daxilində qalan rus millətinə qarşı ədavətimiz yoxdur. Biləkis ona bu xüsusda hər dürlü iyi təmənnilərdə bulunuruz. Fəqət bununla bərabər bizi istədiyimiz şəkildə həyatımızı qurtarmaqdan və mədəni həyatımıza istədiyimiz istiqaməti verməkdən mənilə, kəndi kərdunəsinə taxaraq, istismar və istila əməlində bulunan hər hanki rus imperializminə bütün varlığımızla düşmanız. Bunu biz bu imperializmin keçmişinə və halinə olduğu kibi, gələcəyinə də təşmil etməkdən zərrə qədər çəkinməyiz! Və əminiz ki, cahan əfkarı ümumiyyəsilə bərabər, tarix də Avstriya imperatorluğuna qarşı "ihanət"lə Rusiya cəbhəsinə iltica edən çexoslavakları ittiham etmədiyi kibi, bizi də ittiham etməz![42]
  • Çörək istəyən ac xalqa topla, tüfənglə cavab verdilər.[16]
  • Daşnaqların Qarabağdakı xəyanətlərindən istifadə edib hökuməti yıxmaq istəyirsiniz.[44][65]
  • Dövlətlər, millətlər və cəmiyyətlər ancaq "canlarını canlarına fəda edə bilən" bu kimi əzaya (üzvlərə) malik olduqları zaman paydar (uzunömürlü, davamlı) ola bilirlər.
  • Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa çocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor.[8]
  • Hərəmiz bir küncdə bir xüsusi cəmiyyət qayırıb da müxtəlif yollar ilə getməkdənsə birləşməli, öz fikir və fellərimizdən bir-birimizi halı etməliyiz.[7]
  • Gedəcəyimiz yol əski zaman şairlərinin iftixar etdikləri kimi gedilməyən yol deyildir. Əksinə, bu yol çox müşkül və tikanlı olmaqla bərabər, gedilmiş şanlı bir yoldur. Bu haqq yolu və millət yoludur. Bir yol ki, müasir şərq hal-hazırda o yolla getməkdədir. Bir yol ki, sabit Rusiya imperatorluğu daxilində yaşayan məhkum millətlər, dəxi o yola girmişlərdir. Bir yol ki, milliyyət hədəfi istiqlaldır.[7]
  • Həmişə zillətdə qalmaqdansa birdəfəlik ölmək yaxşıdır.
  • İlahi, havaxtacan bizlər – millətimizin dərdini və dalda qalmağını özümüzə vəzifə biləcəyik? Məgər bizlərə tərəqqi etməyə maneə vardır? Bəli, vardır! Nə şeydi bizə mane olub? Hümmətsizlik, təkəbbür və qürur.[10]
  • İrəlidə olan bir çox müşkülləri və maneələri də nəzərə almalıyıq. Bu maneəli yollarda firqə ehtirasları, şəxsi qərəzlər və bütün bu kimi vətən və millət qayəsi qarşısında səfil qalan qərəzlər atılmalı, vətən qayəsi və millət duyğusu hər şeydən yüksək tutulmalıdır.[8]
  • İstər ölmüş olsun, istər həyatda bulunsun, istər yaşlı olsun, istər gənc olsun, istər əski mühacir, istərsə yeni mühacir olsun bütün azərbaycanlıların bu müəzzəm (böyük əhəmiyyətli) hərəkatdakı mövqe və şərəfləri, əsas ideolojiyə göstərdikləri və göstərəcəkləri sədaqət, bağlılıq və hizmətləriylə mütənasibdir.[15]
  • İstibdad bir nəfərin, yaxud bir dəstənin ölkəni kefi istədiyi kimi idarə etməsi deməkdir.[10]
  • İstiqlal və hürriyyət yolunun qəhrəmanları, hər dürlü təhlükəni gözə alaraq, mücadilələrinə davam edəcək, kəndilərinə ilham qaynağı olan böyük ideal tam bir zəfərə ərmədikcə müqəddəs savaşdan əsla vaz keçmiyəcəklərdir.[15]
  • Qalileyə "Ah nə edim ki, bu lənətə gəlmiş dünya fırlanır!" – iddiasınnı başı üzərində duran cəlladlara qorxmayaraq söylədən, Sokrata imkanı varkən cismani ölümü mənəvi ölümə tərcihlə acı ölüm zəhərini içirdən, Həzrəti Hüseynə bütün dost və qoruyucularını itirdiyi halda təslim olmamaq cəsarətini verən, Həsən Səbbahın fədailərinə dağ başından atılmaq öfkəsini verən və nəhayət Anadolu hərbinin o şanlı qəhrəmanı Fəthi bəyə komandanını əmrini bir neçə dəqiqə yubatdığı üçün, qalibkən belə intihar etmək igidliyini göstərən bir vəzifə hissi ilə silahlanaq! Bilək ki, çoxdan öldürüldüyü zənn olunan millətlərin birər-birər dirildiyi, bu böyük məhşərdə ölmək istəməyən millətləri diri-diri gömmək qətiyyən mümkün deyil. Bunun ən böyük misalı qardaşımız Türkiyədir![16]
  • Mücadilə bütün şiddəti ilə davam edir. Bu mücadilənin nə zaman bitəcəyini qətiyyətlə söyləmək mümkün olmasa da, zəfərlə bitəcəyini qətiyyətlə deyə bilərik.[8]
  • Milli Azərbaycan istiqlal davasının səsi! — Budur bizə həyəcan verən bir nida.[47]
  • Milli hakimiyyəti itirmək qədər böyük fəlakət yoxdur.[8]
  • Milli varlıqları qoruyan və bu varlığın ayrılmaz haqqı olan siyasi istiqlaliyyəti üçün çarpışan məhkum millətlətdə olduğu kimi, Azərbaycan millətçiliyi də ümumi hüriyyət prinsiplərinə bağlıdır.[8]
  • Mirzə Davudlara söylərsən ki, son qızıl rus nəfəri Poylu stansiyasını keçincə "Yeni Qafqasya"nın da son nüsxəsi çıxacağını sizə təmin edərim.
    • O vaxt Azərbaycandan göndərilən bir şəxs ona "Yeni Qafqasya" jurnalının nəşrini dayandırdığı və bolşeviklər əleyhinə çalışmadığı təqdirdə mühacirlərin Azərbaycana qayıtmasının mümkün ola biləcəyini söyləmişdi.[66]
  • Rus-bolşevik istilası əleyhində və vətənin hürriyyəti ilə istiqlalı lehində yapılan milli mücadilənin qurbanları olan azərbaycanlıları təqdirlə anmaq vəzifəmizdir.[15][67]
  • Rus hankı dinə girirsə-girsin yenə rusdur. Qara da olsa, qızıl da olsa rus imperializmi – imperializmdir. Rusiyada təbəddül edəcək şey, onun üsuli-idarəsidir, istehsal və istehlakındakı üsullardır, yoxsa, Rusiya coğrafiyası dəyişmədi.[6]
  • Sözlərində səmimi olub, dediklərinə həqiqətən inansaydılar, dəmir pərdəni qaldırar, cümhuriyyətin qapılarını açar, sizləri azad dünya ilə əlaqə və münasibətə gətirərlərdi. Fəqət bunu edə bilməzlər, çünki, o zaman yalanları üzə çıxar: qaraya ağ, zülmə ədalət, yoxsulluğa varlıq, əsirliyə azadlıq, istilaya istiqlal dedikləri aşikar olar!.. Onlar, bu cəsarəti göstərə bilməz, inadlarında davam edərlər. Fəqət, bu inad onları qurtara bilməz: həqq ilə batilin, doğru ilə yalanın dünya ölçüsündə gedən mücadiləsində nihai qələbə həqqin və doğrunundur. Bu zəfər günəşi əlbəttə ki, bir gün Azərbaycanda da parıldayacaqdır![15]
  • Şimdi hər vətəndaş kəndi bacara biləcəyi vəzifə ilə müttəhid bir qüvvət halında hazırlanmalı və hökumətimizin bütün əmrlərinə, bütün qərarlarına riayət edərək bir müdafe halında gözükməlidir. Biz əminiz ki, bu birliklə bugünkü vəziyyətdən biz zərərsiz, xəsarətsiz çıxa bilər və istiqlal tariximizin bugünkü səhifəsini də qurtarıb yolumuzda iləriləriz.[37]
  • Tarixi müqəddəratımız nə qədər ağır, keçirdiyimiz istila nə qədər faciəli olsa da, yaşadığımız əsirlik günləri nə qədər uzun sürsə də, millətimizin göstərdiyi qarşıdurma gücünün birliyi bizə ümid verir.[8]
  • Şimdiyə qədər qayəmiz, amalımız məlum olmayan, hüriyyət nədir, təşkilat nədir bilməyən və ümumi millətimizə dəstur olacaq milli və siyasi proqramımız bulunmayan, bulunsa da mindən birimizin belə xəbəri olmayan biz türklər müdhiş inqilab tufanları içərisində kompassız ortada qaldığımızdan hara gedib çırpınmağa, hansı tərəfə vurnuxmağı bilməyib, cəmiyyətlərimiz də divanələr dəstəsi kimi boğaz-boğaza gəlmişik.[8]
  • Yaxın tariximizdə davanı haqqilə təmsil edən fikir müəssəsələrini ihmal ilə sadəcə münfərid (təkbaşına) şəxslərə mal etmək, Azərbaycan toplulugunun gəlişməmiş ibtidai səviyyədə olduğunu söyləmək olur, halbuki, 1918-də istiqlalını elan edərkən, Azərbaycan türklüyü, siyasi fikir cərəyanlarına malik olqun (yetkin) bir topluluqdu.[15]
  • Yazıqlar olsun ki, biz daha səpələnmiş etiqadımızla, "bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!" idealına afərinləri unutduq, canımız və malımız qorxusundan bu istiqlal bayrağını bir bezə dəyişdirdik.[16]
  • Yetər ki, özümüz məğlubiyyət materialı olmayalım. Daşıdığımız ideologiya kimi, özümüzün də zəfər amili olması öz əlimizdədir. Bunu etməyə çalışalım. Biləlim ki, haqq bizim olduğu kimi, zəfər də bizimdir, bizim olacaqdır![7]
  • Yüz il əvvəl müxtəlif xanlıqlar şəklində hakimiyyətimizi itirdiyimiz zaman bugünkü Azərbaycan vəhdətinə malik deyildik. Yüz illik əsarət dərsi ilə bolşevik dövründəki hürriyyət mübarizəsi bizi özümüzə tanıtdı. Vəhdət və mövcudiyyətimizin əlaməti olaraq əlimizə türklüyümüzü, müsəlmanlığımızı və müasir bir xalq olduğumuzu göstərən bir istiqlal bayrağı verdi.[16]
 
Sağlam, mətin və oyanıq məfkurəli bir milliyyət vücuduna çalışmaq istərsək ki, zaman bunu iqtiza ediyor – mütləqa üç əsasa sarılmalıyız: Türkləşmək, İslamlaşmaq və müasirləşmək.

Siyasi baxışı

redaktə
  • Avropada sosialist adlanan ictimaiyyun elə bir firqədir ki, yalnız Avropanın konservatorları (mühafizəkarları) deyil, hətta onların demokratlarını, liberallarını və radikallarını da "etidaliyyun" (mühafizəkar) sayaraq, onlarla mübarizə aparırlar. Bunlar elə firqədir ki, təkcə siyasi bərabərlik deyil, ictimai-iqtisadi bərabərlik də tələb edirlər. Bunlar Avropa məişətinin bütün kiçik və böyük məsələlərində nüfuzu olan kapitalizm üsul-idarəsinin əleyhinə çıxıb onu Avropa, Amerika, Yaponiya və s. yerlərdə dağıdıb, sosializm idarə-üsulunu bərqərar etmək istəyirlər.[7]
  • Azərbaycanı ümumtürk mədəniyyətinin qucağında saxlamaqdan ötrü Rusiyanı Qafqazdan qovmaqdan daha doğru yol yoxdur. Bu isə yalnız bir halda mümkündür – Qafqazın bütün xalqları birləşərsə.[68]
  • Biz minillər boyu mütləqiyyət rejimi şəraitində yaşamışıq. Həmişə başımızın üstündə ağalar, hakimlər olub. Millət itaətkarlıq ruhunda tərbiyə olunub. İtaətkarlıq milləti həmişə məhkum edən şeydir… Başı yalnız mədəsinə qarışır. Amma cümhuriyyət quruluşu gərək milləti dövlət işinə cəlb edə. Yəni millət dövlətini idarə etməyi bacara. Bir var adamın öz övladı ola, bir də var millətin övladı ola. Öz övladımıza cani-dildən qulluq edirik. Amma dövlətimizə cani-dildən qulluq edirikmi? Milləti öz övladımız sayırıqmı? Bizdə prezidentlik olsa, bir neçə ildən sonra həmin prezident ətrafına dost-aşnasını, qohum-qardaşını, yerlilərini yığacaq və bir azdan özünü diktator elan edəcək! Forma dəyişəcək, sistem əvvəlki qalacaq. Ona görə bizə xalq cümhuriyyəti lazımdır, seçilmişlərin cümhuriyyəti yox![21](Sitat Şirməmməd Hüseynovun dilindəndir.)
  • Bundan sonra müstəqil və milli Azərbaycanın müqəddaratını sövqi tarixlə idarəyə məmur olacaq firqənin adı Müsavat olmaya bilər, fəqət o firqənin müsavatçı olması zəruridir. Çünki, müsavatçılıq – millətçilik, türkçülük, vətənçilik, azərbaycançılıq, milli dövlətçilik, istiqlalçılıq, cümhuriyyətçilik deməkdir.
  • Daxildə xaricdəki düşmənlərinin qənaətincə, Hitlerizm demokrasi rejiminin müxalifi olaraq iş başına gəlmiş, təsisinə başladığı idarə İtaliyada olduğu kimi, faşist diktatorluğu imiş.
  • "Davamız"ı anladırkən onu hali hazırda yalnız "üç kişi"nin baqi (əbədi) qaldığı bir listəyə (siyahıya) bağlamaq və bu yaşayanları o ölənlərin siyasi biricik varisi kimi görmək salim (sağlam) bir düşüncənin əsəri sayılamaz, təbii!..[15]
  • "Davamız"ın yaxın tarixini, tariximizdəki fikir müəssəsələrindən təcrid edərək izaha qalxışanlar, bilərək və ya bilməyərək, tarixi təhrif edənlərin ta özləridir.[15]
  • Demokratiya şəxsə hürriyyət ilə xalqa aid hakimiyyət əsaslarının tərkibindən doğma hüquqi müsavatdan (bərabərlikən) ibarətdir. Hüquqi hürriyyət dediymiz şey də cəmiyyətin şəxsiyyət üzərindəki təsir və təzyiqini təhdid (hədd) və bunların mütəqabil münasibətlərini təyin edən bir müqayisədir. Liderin hürriyyətini səlb (rədd) etməmək şərtiylə vətəndaşın hürriyyətini təmin edən demokratiya bu hüququ hürriyyət adına der ki, siyasi müxtəlif əqidə və sistemlərin, eyni hürriyyət və hüquqla, eyni cəmiyyət daxilində mütəvazi olaraq yaşamalarına təhəmmül edər.[7]
  • Demokratiya hər hansı bəşəri bir cəmiyyətin idarəsinə məxsus sistem adıdır… Demokratiya, bizcə, müxtəlif təbəqəti-ictimaiyyəni haiz olub (əhatə edib), daima haldan hala keçərək, təkamüldə olan cəmiyyətin, vaxt və zamanının təsiriylə, istehsal işlərini tənzimdəki rolları dəyişmiş mütərəqqi zümrələrin sərkarə (başa) gəlməsini kolaylıqla (asanlıqla) təmin edən idarə sistemidir.[7]
  • Dilimizdə millət anlamını ifadə edən milliyyət və millət sözləri vardır. Bunlardan birincisi lisani (dil), dini, irqi, qövmi, tarixi, coğrafi, iqtisadi və siyasi amillərin təsiri ilə meydana gələn etnik bir topluluğu ifadə edər. İkincisi isə bu topluluqda doğan ümumi bir iradəni anladır.[64]
  • Dünkü panturanizm düşünüşü ilə bugünkü türkizm arasında çex məfkurəçilərindən Palatskinin anladığı panslavizm ilə Gavliçekin anladığı panslavizm arasında olduğu qədər böyük bir fərq vardır. Palatski böyük qardaş Rusiyanın idarəsi altında böyük bir slav imperatorluğu təsəvvür ediyor və çexlərin xilasını ancaq Rusiyadan bəkliyordu. Halbuki Gavliçekin bu yüksəkdən uçan xəyala müqabil təlim etdiyi məfkurə, islavlığa sadiq qalmaqla bərabər, bir realitə olmaq üzrə, çexlərin bizzat kəndi qüvvətlərilə xilas olacaqları ümdəsini ortaya qoydu ki, bugünkü Çeko-Slovak Cumhuriyəti iştə bu realist məfkurənin təhəqqüqü deməkdir.[42]
  • Dünya inqilabat və müharibələrində axan qanlar daima yeni məfkurələrin tövlidinə səbəb olmuş deyilmidir?[6]
  • Dünyada internasional, kosmopolit və ya qeyri-milli kültür deyə bir şey yoxdur.[46]
  • Dünyanın idarəsi, nə çoxluğun ağalığından ibarət olan zorbalıq, nə də azğınlığın itaətsizliyindən başqa bir şey olmayan səlahiyyətlədir.[16]
  • Fəqət Cümhuriyyətdən – cümhuriyyətə də fərq var. Cümhuriyyət elə xalqlar üzərinə qurula bilər ki, yenə cümhuriyyəti — ənam məhkum millətlərin hüququnu tamamilə təmin etməyib xalqın mümtaz (imtiyazlı) qismi mənafeyinə uydurulsun, biistilah cümhuriyyəti-xass olsun… Var olsun Cümhuriyyəti-ənam (xalq cümhuriyyəti)!
  • Fərdin mənəvi mənliyini təşkil edən ortaqlı bütün qiymətlərin qaynağı milli cəmiyyət, onu təmsil edən də dövlətdir.[64]
  • Hər bir millət azadə yaşayıb da tərəqqi edə bilmək üçün üç əsasa istinad etmək məcburiyyətindədir: Dil, din və zaman. Dilcə biz türküz, türklük milliyyətimizdir. Binaənileyh müstəqil türk ədəbiyyatı, türk sənəti, türk tarixi və türk mədniyyətinə malikiyyətimiz məqsədimizdir. Parlaq bir türk mədəniyyəti isə ən müqəddəs qayeyi-amalımız, işıqlı yıldızımızdır. Dincə-müsəlmanız. Hər bir din öz mütədəyyinləri (inananları) arasında məxsusi bir təməddün (mədəniyyət) vücuda gətirmişdir ki, bu təməddün də bir beynəlmiləliyyət səbəbi təşkil edər. Müsəlman olduğumuz üçün biz türklər beynəlmiləliyyəti-islamiyyəyə daxiliz. Bütün islam millətlərilə şərikli bir əxlaqa, dini bir tarixə, müştərək bir yazıya, xülasə ortaq bir təməddünə malikiz. Qəlblər bir Allaha mütəvəcce və dilimiz müəyyən virdlər (zikrlər) və dualarla mütəzəkkir olduğundan bütün müsəlmanlarla şərik bir ruha sahibiz. Bu şəriklik islamiyyətə daxil olan zərərli təsirlərdən bizi mütəzərrər etdigi kibi, bu yolda olacaq islahat feyzlərindən (nemətlərindən) də bizi nəsibsiz qoymaz. Zamanca da biz texnikanın elm və fənnin möcüzələr yaradan bir dövründəyiz. Türk və müsəlman qalaraq müstəqilən yaşamaq istərsək, mütləqa əsrimizdəki elmlər, fənnlər, hikmət və fəlsəfələrlə silahlanmalı, sözün bütün mənasıyla zəmanə adamı olmalıyız. Demək ki, sağlam, mətin və oyanıq məfkurəli bir milliyyət vücuduna çalışmaq istərsək ki, zaman bunu iqtiza ediyor – mütləqa üç əsasa sarılmalıyız: Türkləşmək, İslamlaşmaq və müasirləşmək.[61]
  • Hər şey millət uğruna – bax, həqiqi vətənsevərlərin yeganə şüarı bu olmalıdır. Millətin birliyini və bütünlüyünü qorumaq, milli əxlaqın başlıca ümdəsidir. Türklük və milli istiqlal prinsiplərinə mütləq sədaqət, milli əxlaqın ikinci böyük ümdəsidir. Bu ümdənin qəti və zəruri icabı olaraq düşmən və müstəvli (işğalçı) hər hankı bir qüvvətlə milli istiqlal bəhsində açıq və ya qapalı heç bir bazarlıq edilə bilməz. Verilən sözə və yapılan sərbəst anlaşmalara riayət milli əxlaqın üçüncü ümdəsidir. Haqqı, hürriyyəti, sülhü və demokratiyanı qoruma və savunma, zülmə və təcavüzə qarşı sərih (aydın) bir cəbhə alma milli əxlaqın dördüncü ümdəsidir. Milli səviyyəni daim yüksək tutma, gerilik və cəhalətdən savunma milli əxlaqın beşinci ümdəsidir.[46]
  • Hitlerçilik hər şeydən əvvəl kommunizm demaqogiyasıa qarşı çıxış etmək üçün yaranmış bir ideyadır. O, faşizm kimi öz müxaliflərindən diktatorluq fikrini götürmüş, lakin oradakı beynəlmiləlçiliyi millətçiliklə əvəz etmişdir.[7]
  • Hüdudsuz liberalizmin təzadlarla dolu, özünü içindən gəmirən anarxik kapitalist sisteminə döndüyünü müasir liberallardan və liberal demokratiya ideoloqlarından bir çoxu belə etiraf etməkdədirlər.[7]
  • Xalqların milli müstəqillik uğrunda mübarizəsi bizim yüzilin bir özəlliyidir. Başqa bir özəllik də odur ki, milli-suveren dövlətlər iqtisadi və siyasi səciyyəli ortaq və aktual maraqlarını qorumaq üçün öz aralarında anlaşaraq, federativ bağlarla birləşirlər.[68]
  • İnternasionalist və kosmopolit nəzəriyyələrlə ortaya atılan marksizm, kommunizm və anarxizm kimi doktrinlərin əsl qayəsi milli birlik və bütünlüyü sarsmaq, parçalamaq və pozmaqdır. İctimai sinif və zümrələr arasında ixtilaf və ziddiyyət təhriki və hüsumət ihdası bu məqsədlə edilir.[46]
  • Kültür və tarix bağları ilə mənəvi birlik təşkil edən bir millətin fərdləri, topluluğun ortaq mənfəətlərini qorumaq üçün öz şəxsi hırs (sonsuz arzu) və mənfəətlərini hüdudlandırmaq məcburiyyətindədirlər.[64]
  • Qafqasiyalılar qafqasiyalı qalıb da özlərinə mədəni, məmur və tərəqqi bir istiqbal (gələcək) arzu edirlərsə, mütləqa biri-birilə anlaşıb birləşməli, barışıb görüşməlidirlər. Hər kəs öz hüquq və mənafeyini gözləsin. Fəqət, əql və məntiqdən uzaqlaşmamaq şərtilə![7]
  • Liberal dövlət şəxsən öz sisteminin məhsulu olan kapitalizmin doğurduğu böhranla mücadilədə acizdir.[64]
  • Liberalizm mədəniyyətin ruhunu fərdin yaradıcı eqoizmində görür. Kommunizm isə bunu sinfi eqoizmilə təbdil edər (dəyişdirər).[64][7]
  • Məsələyə dərindən baxmalı, "Müsavat" qələbəsinin səbəbləri daha dərinlərdədir. Bir dəfə deyil, min dəfə seçki edilərsə, qalibiyyəti yenə "Müsavat" qazanar. Çünki bu təbiidir. Çünki müsəlman əmələsi (fəhləsi) əksəriyyətdədir. Çünki bu əksəriyyəti təşkil edən müsəlman və türk əmələsi "Müsavat"a etibar edir. Ancaq ona inanır. Bunu dərk etməli… Yaşasın türk-müsəlman demokratiyası! Yaşasın bütün demokratiyanın ittihadı, var olsun Müsavat![7]
  • Millət hiziplərin (fraksiyaların), zümrələrin və siniflərin fövqündə olduğu və bunların hamısını içində barındırdığı və qoynunda bəslədiyi üçün heç bir dəstə, zümrə və sinif mənfəətlərinə və ya qayələrinə fəda edilməz. Hələ milli varlığın şəxsi təmayüllərə və qərəzlərə alət və vasitə edilməsi ağla, xəyala belə gətirilə bilməz.
  • Millətlərin tabe olduqları bir dövlətdən ayrılmağa belə haqlı olduqlarını elan edərkən bolşeviklər şübhəsiz ki, səmimi deyildilər. Onlar bu haqqı millətin təbiətindən nəşət edən bir qiymət kimi dəyərləndirməyir. Zamanın ən təsirli bir şüarı olan bu fikri öz məqsədlərinə xidmət etdirmək üçün hiyləgər bir manevrə ilə istifadə edirlərdi.[7]
  • Millətlər bir millət olaraq yaşaya bilmək üçün hər şeydən əvvəl özlərini bilməli, müəyyən fikir və amallar ətrafında birləşərək böyük bir məfkurəyə, qayeyi-xəyala hədəf olacaq o işıqlı yıldıza sahib olmalıdırlar.[61]
  • Milli sahədəki hər müvəffəqiyyətin başı və əsas şərti milli fəzilətdir.[46]
  • Milli böyük bir davanı şəxslərə bağlamaq və onu parlament və ya hökumətdə bulunmuş olan bir düzinə (dəstə) münfərid (təkbaşına) insanların vərəsəlik malı kimi ədd etmək (aid etmək) çox xətalı bir anlayışdır.[15]
  • On doqquzuncu əsr Avropa millətlərinin doğulduğu və böyüdüyü əsrdir. İyirminci əsr də Asiya millətləri üçün belə bir əsr olacaqdır.
  • Rusiyanın idarə forması demokratik respublika olmalıdır. Yer kürəsinin altıda birini tutan, Kamçatkadan Qara dənizə qədər və Arxangelskdən İranla sərhədə qədər uzanan, 170 milyon əhalisi olan çoxmillətli bir dövlət bir mərkəzdən idarə oluna bilməz. Ona görə də Rusiya dövlətinin idarə forması federasiya olmalıdır.[69]
  • Sosializm Marksdan başlamaz. İnsan mədəni bir cəmiyyət halında yaşadığı andan etibarən, sosializm fikri ilə aşina olmuşdur. Daha qədim Yunanıstan sosializm məfkurəsini bilirdi. Yunan filosoflarından Əflatun (Platon) ideal dövləti xüsusi mülkiyyətdən azad bir iştirak əsası üzərinə təsəvvür edirdi. Ondan sonra cahan müttəfiqləri arasında sosializm fikri ilə məşğul olan nəzəriyyəçilər çox olmuşdur. Bununla bərabər sosializm Marksın zühuruna qədər cahanşümul (dünyada tanınan) bir mahiyyəti iktisab (kəsb) etmiş, sosializm mütəkidlərinə xəyal ilə uğraşan utopistlər kimi baxılmışdı. Marksın bütün qiyməti bu xəyala elm süsü (bəzəyi) verməkdir. O, buna müvəffəq oldu.[7]
  • Şərqdəki milli hərəkatın bir növü kimi panturanizm Qərbdə irticaçı sayılan və çox vaxt şovinizm adlandırılan millətçilərindən bir qədər fərqlənir. Şovinizm – təcəvüzkar hərəkatdır və əsasən, artıq milli birliyə malik kapitalist dövlətin öz hakimiyyətini gücləndirməyə və ərazi sahəsini genişləndirməyə can atan dövlətin ekspansiyası amilinə [əsaslanan] bir hadisədir. Avropa millətçiliyi – siyasi cəhətdən təcavüzkar ideologiya; Şərqdəki millətçilik isə — siyasi cəhətdən müdafiə, sosioloji cəhətdən isə mütərəqqi hadisədir.[70]
  • Tarixi müəyyən şərtlərin təsirilə milliyyət halından millət halına gələn topluluqların müstəqil bir dövlət qurmaq və ya istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərə mütləq Avropa terminlərilə bir ad lazımsa, bunlara milliyyətçi – nasionalist deyil, millətçi – patriot, hərəkatlarına da milliyyətçilik – nasionalizm deyil, millətçilik – patriotizm demək lazımdır![46]
  • Yeni nəsil, əski nəslin savunduğu (müdafiə etdiyi) idealı mənimsər və bu ideal uğrunda çalışmış başlıca fikir müəssəsə (qurum) və şəxsiyyətlərini idealizə edərsə bunu, dava namına, müsbət bir hadisə olaraq qəbul etməliyik.[15]
  • Yıxıcı və sarsıdıcı imperialist və kosmopolit fikirlərin önünə ancaq milli təməli qüvvətləndirmək və sağlamlaşdırmaqla keçilə bilər. Milliyyətçilik fikri ən təbii, ən mədəni və ən irəli bir fikirdir. Elm və mədəniyyətin inkişafının və yayılmasının qarşısını almaq bir yana dursun, bu, inkişaf və yayılmanın ən təsirli və qüvvətli bir amilidir. Həm də mədəniyyətin ən təbii və normal inkişaf yoludur.[46]

Milli birlik, solidarizm

redaktə
  • Liberal cəmiyyətdə qeyri düşünmək – alturizm qəhrəmalıqdır. Solidarizmdə isə bu bir vəzifədir.[64]
  • Madam ki, milliyyətçiyik deyirik, madam ki, milli dövlət istiqlalını müdafiə edirik, o halda bizim üçün nə kosmopolit liberalizmə, nə də kommunizmə təkamül mümkün ola bilməz. Bizcə, müdafiə ediləcək yeganə sosial sistem milli birlik sistemidir.[71]
  • Millətlər üzərində hakim çağdaş ruhun həqiqi adı milli təsanüddür. Bu ideoloji sistemində ixtilafları ilə insaniyyət faciəsini iki fikir mənşəyi təklif olunur. Şəxs ilə kollektiv arasındakı mücadilə ilə bu cəmiyyətə mənsub siniflər arasındakı vuruşma, mövqelərini milli barış və anlaşmaya tərk etməlidirlər. Küllün – millət-dövlətin mənfəətləri digər bütün mənfəətləri tənzim edərlər.[7]
  • Müdafiə ediləcək yeganə sosial sistem milli birlik sistemidir.[71]
  • Nə fərdi hürriyyətlə şəxsi mülkiyyətin mütləqiyyətindən doğan kapitalist anarxiyası ilə sərmayə istibdadı, nə də insanları mənliyindən çıxararaq bir kölə və maşın halına gətirən kommunizm əsarəti! Nə mütləq liberalizm, nə də mütləq kollektivizm! O halda: ikisini təlif edən (uzlaşdıran) solidarizm – təsanüd.[64]
  • Nə mərkəziyyət, nə də özünüidarə, nə cəmiyyətlik, nə fərdiyyətçilik – bəlkə ikisi arasında bir şey: federasyon, ittifaq.[16]
  • Solidarizmdə, dövlət millətin təmsilçisi və cəmiyyətdəki münasibətlərin nizamlayıcısıdır.[64]
  • Solidarizm mədəniyyəti fərd eqoizmilə cəmiyyət mənfəətləri arasındakı ahəngdən ibarət bilir.[64]

Türklüklə əlaqəli olan fikirləri

redaktə
  • Almanlar ariya irqindən olan birini axtarırdılar. Mən isə türk idim.[17]
  • Bir çox zaman azərbaycanlılar kəndi türklüklərini, türk soyundan gəldiklərini bilməyərək, xalis iranlı kimi kəndilərin hiss etdilər. iranlı kimi düşünüb, iranlı kimi yaşadılar.[16]
  • Biz qafqasiyalılar, Türküstanı, o baba yurdunu sevəriz. Biz o böyük yurdun parlayacağına ümidlər bağlarız. Biz biliyoruz ki, Uluqbəy rəsədxanası kimi abdat (məlahətli, axıcı, iti) fənninə malik olan yurd fənn (elm) düşməni olamaz. Biz düşünüyoruz ki, Fərabi ilə İbn Sina kimi filosoflar yetirən ölkə elm və fənnə qarşı çıxamaz. Biz biliyoruz ki, yasası ilə dəmir ordular, tüzüyü (Teymur tərəfindən tərtib olunan məcmueyi-qəvanini-mülkiyyət (mülki qanunlar toplusu)) ilə mətin qanunlar vəz edən Çingiz və Teymur övladı zamanın yasası ilə tüzügünü anlamaqdan mərhum bir hala gələməzlər.[7]
  • Bizi əsl sevindirən və isidən hərarət qardaş türk ölkələri arasındakı hərarətdir.[7]
  • Dil baxımından biz türkük, din baxımından biz müsəlmanıq. Bir müsəlman və türk kimi biz islamın yaratmış olduğu beynəlmiləlçiliyin tərkib hissəsiyik.[1]
  • Müsəlmanlığın ibtidai təsirindən gələrək biz özümüzü müsəlman adlandırdığımızdan əsil milliyyətimizin ünvanını təşkil edən türklüyə əhəmiyyət verməmiş, həman "müsəlman" adına qənaət eləmiş idik. Hələ də etməkdəyiz. Hələ bu qənaətlə də qalmamışıq, başqaları bizə "tatar" və "persiyan" demişlər, ona da etiraz etməmişik.[15][19]
  • Türkçülük bu günkü vəziyyətində Qafqaz üçün heç bir təhlükə yaratmır, əksinə türkçülük rus imperializminə qarşı bir ideya olması etibarilə Qafqazın müttəfiqidir.[7]
  • Müxtəlif millətlərin arasında bir-birini qanmaq və qandırmaq üzrə ümumi olaraq türk dili işlənir. Türk dili burada (Urmiyada) beynəlmiləl bir dildir. Onu hər kəs biliyor. Erməni, kürd, rus, fransız, ingilis, fars, aysor, alman hamısı türkcə danışar. Bu qədər müxtəlifül-cins bir heyətin hamısı ilə danışa bilirəm. Türkəm, bu cəhətdən özümü xoşbəxt hiss ediyoram.[10][72]
  • Türklər xasiyyətcə olduqca mütədəyyin (dindar) bir millətdirlər. Bu tədəyünləri sayəsində islamiyyəti qəbul etdikdən sonra o qədər etiqadati-diniyyəyə (dini etiqatlarına) mərbut (bağlı) olmuşlardır ki, adətən türklüklərini belə itirmişlərdir.[15]

28 May

redaktə
  • Azərbaycan türk xalqının tarixi gəlişmə seyrində 28 Mayıs 1918, siyasi bir olqunluğunun (yetkinliyinin) mühüm bir mərhələsidir.[15]
  • Bu qalibiyyət günəşi, qızıl istibdad zülmü altında inləyən əziz vətənimizdə 1918-in 28 mayısı kimi yenidən doğacaqdır.[2]
  • Demokratik Azərbaycan topluluğunda bu millət olmaq iradəsi, sözün əsrimizdəki mədəni mənası ilə 28 May istiqlal hadisəsi və bəyannaməsilə təəssüs etdi (yarandı). 32 ildən bəri dünya tarixinin ən qorxunc bir istilası altında bulunmasına, ən amansız totalitar bir rejimin məhkumu olmasına rəğmən, Azərbaycan topluluğu bu iradəyə sadiq qaldığını hər fürsətdə izhar etməkdə, milliyyət dövründən çıxaraq millət olduğunu, 28 May fikrinə bağlılığını hər vasitə ilə isbat etməkdədir.[46]
  • Dünkü idealist nəsil ilə bu künkü idealist nəsli bir birinə bağlayan, bundan 36 il öncə, 28 mayıs 1918-də, istiqlal bəyannaməsini intaç etdirən (nəticələnən) böyük fikir hərəkatıdır.[15]
  • Yeni bir 28 Maya qovuşa bilməmiz üçün, şübhəsiz, hissən və mənən qüvvətli olduğumuz kimi, təşkilatlanmada da yararlı olmamız gərəkdir ki, bunun ilk şərti mənəviyyatları qüvvətli aydın yurddaşların milli ənənələrə sadiq qalaraq, istiqlal bayrağı altında birləşmələridir.[73]
  • 28 Mayda Azərbaycan üfüqlərində açılan milli bayraq təkrar o doğma yurd üzərində açılacaq, şəhidlərimizin qanı yerdə qalmayacaq, hürriyətə qovuşacağıq.[8]
  • 28 may 1918-ci il – Milli Azərbaycan hərəkatının ən böyük günüdür. Bundan 34 il əvvəl Milli Şura tərəfindən Azərbaycanın istiqlalı elan olunmuşdu; bu tarixdə türk və müsəlman aləmində ilk dəfə milli xalq hakimiyyətinə dayanan bir cümhuriyyət qurulmuşdur.[7]
  • 28 Mayı yaşadarkən ümumi may günlərini yaşatdığımızı unutmayaq. Bilək ki, sadə təbiətin deyil, tarixin də dünyagörmüş bir mövsümü olan May bizim üçün bir külldür![74]

Digər sitatlar

redaktə
A B C Ç D E Ə F G H X  İ   J  K Q L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z


A

redaktə
  • Ağlamaq adətim deyildir. Çox güləyən deyiləm də ağlağanlığım da yox kimidir. Biz ifadeyi-cəbriyyə ilə anlatmaq lazım gəlsə, zənn edirəm ki, yenə gülüşüm zaidli (artıq, lazımsız) çıxar. Hətta uşaqlığımı xatırlayanlar belə mənim sakit və samit (səssiz) bir bala olduğumu söylərlər.[7]
  • Ağlamaq dini vaqiələrdə, ruh və imanın paklıq və istirahəti üçün lazımi bir şey isə də, dünya işlərində fayda gətirməz. Təbiət olduqca qəddar və rəhmsizdir. O, göz yaşlarına zərrə qədər əhəmiyyət verməz. O, gülməyə, ağlamağa qarşı laqeyddir. Hələ ağlamaqdan bir az da zəhləsi gedər. Çünki ağlamaq acizlik əlamətidir. Acizlərin isə təbiət ən birinci düşmənidir. Qüvvətli olanı saxlar, zəif olanı əzər – budur, onun rəftarı. Siz, gəlin də, bu xasiyyətindən ötəri ona kəcmadər (istək və arzuya qarşı çıxan) deyiniz. Fəqət, bu, onun getdiyi doğru bir yoldur… Fələyin kəcmadər olduğunu anlayalım və böylə bir zalimə qələbə çala bilmək üçün insanı boşaldan göz yaşlarından deyil, fikir istiqaməti və əqidə səbatı ilə əməlpərvərlikdən kömək gözləyəlim.[7][75]
  • Amandır arkadaşlar, araq içməyə öyrənməyiniz, öz səadətinizi içməyiniz![10]
  • Azərbaycan millətinin ürəyində gürcü millətinə qarşı həmişə gözəl və səmimi hisslər bəslənmişdir.[7]

B

redaktə
  • Bir hambal millioner olmaq əməlinə düşər və bu çətin məqsədə nail olsa belə, bu əmələ böyüklük namı verilməz. Fəqət bir fərd öz mühitinin faydasını düşünərək şəxsi üçün deyil, qövmi və yaxud milləti üçün bir əməl bəslərsə, buna böyük əməl demək olar, bu kimi adamlara da böyük əməlpərvərlər, yaxud məfkurəçi ismi verilər… Öz şəxsi məqsədi xaricində mühitinin ehtiyacı ilə məşğul, onun səadəti naminə əməl bəsləyən və o əməllərə öz şəxsi əməlləri kimi xidmət edənlər həmən böyük əməlpərvərlərdəndirlər.[15]
  • Biz bu vaxta qədər bütün ümumi və milli işlərdə ancaq zahirə baxmış və qalibi təqlid etməyə çalışmışıq.[15]
  • Biz qafqasiyalılar bir nöqteyi-nəzərdən tərəqqiyati-madiyyəmizcə iranlılardan da, osmanlılardan da irəlidəyiz. Bununla belə dəftəri ixtiraati-aləmdə cüzicə də olsa da nə bir ismimiz var, nə də bir rəsmimiz.[15]
  • Biz, Şərqi atıb da, Qərbi almırıq. Qərbin vaxtı ilə etdiyi kimi, Şərq də Orta çağ zehniyyət və şərtlərinə doğru yüksəlir. Bugünkü Şərqdə görülən devrimlər (inqilablar) bir kavramın (konsepsiyanın), bir uymanın deyil, bir yüksəlmə, bir qalxınmanın (inkişafın) əsəridir.[47]

Ə

redaktə
  • Əcələ bir surətdə maddətən tərəqqi edib mənəviyyatca məhrum qalmaqdansa, maddətən gec tərəqqi edib, mənəviyyatca müstəqil qalmağı təcrih edirəm. Çünki millətin də, bəşəriyyətin də faydası bundadır.[15]
  • Əgər Avropa bu gün göz qamaşdıracaq qədər tərəqqi etmiş, parlamış isə, ancaq mütəxəssisləri sayəsində parlaya bilmişdir. Avropada hər kəs edadi dərəcəsində ümumi məlumata dara (sahib) olduqdan sonra özünə müəyyən bir bilik xətti seçir və o yolda ixtisas peyda edər. Avropalı yalqız bir şey öyrənər. Fəqət öyrənmək kimi öyrənər. Onu tamamailə təkmil edər. Halbuki, Şərqdə, ələlxüsus biz müsəlmanlarda bu böylə deyildir. Biz Krılovun ördəyi kimi dənizdə üzmək, yerdə gəzmək və havada süzmək istərik. Çox peşə ediniriz. Fəqət bilgimiz pis olur. Halbuki, avropalılarca "çox peşə, pis bilik nə hacətdir (nəyə lazımdır), birini yaxşı bil kifayətdir.[7]
  • Əqidə, amal və məsləki yolunda ölümünə hazır olub da nəfsini fəda edən kim olur-olsun böyükdür.[12]

F

redaktə
  • Fərd, digər fərdlərlə ortaq olduğu bu mənəvi mənliklə özünəməxsus mənfəətlərdən ibarət maddi mənlik arasında ixtilaf çıxınca, maddiliyini mənəviliyinə fəda etmək məcburiyyətindədir.[64]

H

redaktə
  • Hər şeydən əvvəl özümüzü öyrənməliyik. Kimiz, nə millətiz, haradan gəlmişiz? Özümüz nə, mahiyyətimiz nə olduğunu bilməliyiz. Sonra da bilməliyiz ki, biz heç də həyatından qəti ümid etmiş bədbəxtlər deyiliz. Biləks (əksinə) anlamalıyız ki, böyük tarixə malikiz.[7]

Q

redaktə
  • Qaranlıqdır bana dünya,
    Bütün dünyavü mafiha,
    Diyorlar cümləsi guya:
    Çəkil bir yanə, sakitləş!
    Təhəmmül, səbr mümkünmü?!
    Həyatə cəbr mümkünmü?!
    Zəvali-qəhr mümkünmü?!
    Çəkil bir yanə, sakitləş!
  • Qaranlıqla-işıq, zülmlə-ədalət həmişə mübarizədədir. Bu mübarizə dünya yarandığından bəri davam edib gəlməkdə və bəlkə dünya duracağı qədər də davam edib gedəcəkdir. Fəqət, bəşəriyyət heç bir zaman işıq və ədalətin axırıncı qələbəsindən naümid olmamışdır. Ən qaranlıq və ən müşkül dəmlərdə insan övladı səadətli bir istiqbal ümidilə yaşamış və bu ümidindən qüvvət alaraq zülmətpəsəndlərə qələbə çala bilmişdir.

M

redaktə
  • Mən kasıbçılığın üzündən ali təhsil də ala bilməmişəm, öz pulu ilə Rusiyada və Qərbi Avropada təhsil alıb və bu gün özünü bolşevik kimi qələmə verən sizləri nə adlandırmaq olar.[76]
  • Möhtərəm Millət vəkilləri! Azərbaycan Milli Cümhuriyyətinin ilk Parlamentosunu açmaq səadətinin, siz möhtərəm millət vəkillərini təbrik etmək şərəfinin öhdəmə düşməsi ilə iftixar edirəm!

  • Müşəxxəs (tanınmış) ideya və şəxsiyyətləri çürütmək qeyrətilə meydana atılanlar, bilərək və ya bilməyərək, böyük davanı kiçildənlərdir.[15]

N

redaktə
  • Nə qədər böyük məqsədlə də olsa, namus sərf olunmaz![61]

S

redaktə
  • Sadəcə hökumət və ya parlament üzvü olmaq, insana özəl bir imtiyaz və şərəf verməz. Əsil imtiyaz, əsil şərəf ideyaya sədaqətdə və ona hüsnüniyyət və səmimiyyətlə bağlı qalmaqdadır.[15]
  • Sağlam ruh sağlam bədəndə olduğu kimi, inkişaf bir həyat da zəngin bir yerdə ola bilər.[16]
  • Siyasət və ya hər hansı digər bir sahədə sivrilmiş vətəndaşların həyatını obyektiv bir qavrayışla təsvir və təqdir etmək – tarixçinin vəzifəsidir.[15]

T

redaktə
  • Tarixdə dəyər və əhəmiyyət kəsb edən şəxslər, işdə, müəyyən fikir cərəyanlarına və müəssəsələrinə (qurumlarına) bağlanan, onlara simvol olan şəxsiyyətdir.[15]

Z

redaktə
  • Zaman ağır, keçəcəyimiz yol tikanlı və əzablıdır.[8]

Bəzi tanınmış şəxslər haqqında dedikləri

redaktə
  • Azərbaycanın böyük oğlu Nizami Gəncəviyə can və ürəkdən bağlanmaq, ona aid maddi və mənəvi xatirələri Vətən və milləti birləşdirən bir 16 müqəddəsat kimi mənimsəmək, əsərlərini diqqət və ehtiram ilə öyrənmək, yaratdığı ədəbi tablo və timsalları müasir sənətin texnikası vasitəsilə yenidən canlandırmaq, möcüzəli sənətindəki bütün incəliklərin zövqünə varmaq, yüksək ruhundakı böyüklük və dərinliyin həqiqi ölçülərini bilməyə çalışmaq, varlığın sirlərini araşdıran hikmət və fəlsəfəsini qavramaq, bir sözlə: öz zamanında anlaşılmadığından şikayət etdiyi "türkcə"sini anlamaq budur vətənpərvər Azərbaycan ziyalılarının və xalqını sevən bütün türklərin vəzifəsi.
  • Klassik İran ədəbiyyatının Firdovsidən sonra ən böyük ustadı Azərbaycan şairi Nizamidir.[7]
  • Azərbaycan dramının daha da inkişaf etdiyini Əbdürrəhman Haqverdilinin yaradıcılığı sübut edir.[7]
  • Azərbaycan tarixinin, Nizami kimi böyük şairlər yetişdirmiş dövrünün Şirvanlı Xaqani seçkin ustadlardandır. Qəsidədən başqa o, ədəbi dəyərləri yüksək olan digər parçalar da yazmışdır. "Mədain Xərabələri" şeiri, çökən insanlıq kültürü ilə yıxılan mədəniyyət abidələrinə ağlayan, qüvvətcə, dünya ədəbiyyatında bərabəri olmayan bir şah əsərdir. Nizami, Əbül-Üla Fələki və sairə kimi, XII əsr böyük şairlərin yanında, Şirvanlı Xaqani, Azərbaycan yaradıcılığna şərəf verən bir şəxsiyyətdir.[7]
  • Azərbaycanın yeni şairi, bir müddət əvvəl bolşevik rejimindən qaçmış Almas İldırım Azərbaycanı Qafqazdan ayrı düşünmür. O "nadir bir qiymətli cənnəti İrandan, Hindistandan, Əfqanıstandan, Çindən yox, məhz Qafqazdan" tapmışdır. Və bu "Şamilin Qafqazıdır!" Kaş ki, o da onun kimi mübarizə apara biləydi! Göylərə ucalan və azadlıqla nəfəs alıb mübarizəyə səsləyən bu dağları olan Qafqazı o, heç nəyə, heç bir kommunistlərin dünya inqilabına, mələklərin cənnətinə dəyişməz![7]
  • Baxmayaraq biz vaxtı ilə dost olmuşuq. Lakin İosif Stalin türk-tatar xalqlarının qəddar və quduz düşməni idi.[77]
  • Stalin XII yüzil məsələsində təsvir olunan bu "qızıl çar"ın XX yüzildə rus şərtləri daxilində yetişən real bir yarısıdır. Dünyanın böyük bir parçasını şəxsi iqtidar və kontrolu altına alan bu qorxunc adamın ehtirası bütün dünyanı hakimiyyəti altına almaq həddində idi. Onun yeganə qayəsi insanı hər cür ideyalardan uzaq qalaraq yuxarıda adı keçən fəhlə Peterburjetsin dediyi kimi hakimiyyətə ancaq hakimiyyət üçün gəlmək və bütün dünyaya yaymaq idi. O, rus imperializminin tarixi seyrinə hakim olan cahangirlik ənənəsinin ən qəddar bir nümayəndəsi idi![78]
 
Hacıbəyli Üzeyiri Azərbaycandan, Azərbaycan kültüründən və azəri-türk tarixindən kimsə ayıramaz! O, milli Azərbaycan varlığının məsnədləri arasında qalacaq ayrılmaz bir dəyərdir!
  • Başda bir həvəskar olaraq işə başlayan Hacıbəyli sonra özü-özünü yetişdirmiş, musiqi təhsilini tamamlamış, nəticədə sözün Avropa mənası ilə nüfuzunu hər kəsə tanıtmış bir bəstəkar olmuşdur. Yazıq ki, bolşevik rejimi Azərbaycanın bu müstəsna zəkasını da öz diktatorluğu altına almış və onu bayağı mənfəətləri üçün sümürdükcə sümürmüş (istismar etmiş) və verdiyi bir taqım (neçə) rəsmi və siyasi vəzifə ünvanlarla onu mənimsəmişdir… Fəqət beyhudə, dəmir pərdənin arxasında özünə süni marşlar yazdılsa da, Moskvada çiyni diktatorun əliylə oxşadılsa da, tabutu başında Azərbaycan mənəviyyatı ilə ilgiləri olmayan komissarlar növbədə dursalar da, Hacıbəyli Üzeyiri Azərbaycandan, Azərbaycan kültüründən və azəri-türk tarixindən kimsə ayıramaz! O, milli Azərbaycan varlığının məsnədləri (dayaqları) arasında qalacaq ayrılmaz bir dəyərdir![7]
  • Görkəmli bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov musiqimizin Füzulisidir. Məhəmməd Füzulinin Azərbaycan ədəbiyyatı sahəsində gördüyü işi, Üzeyir Hacıbəyov milli musiqimizdə həyata keçirmişdir.[8]
  • Şübhəsiz ki, türk sənaye-nəfisə (incəsənət tərifi) tarixini yazacaq olan müvərrix (tarixçi) musiqi bəhsinə gəlincə, Qafqasiya türklərinə bir çox səhifələr ayırmalı və bu səhifələrin başında arkadaşımız Üzeyir bəy Hacıbəyov cənablarının fotoqrafını qoymalıdır.[7]
  • Başqa istedadlı şair və yazıçılar arasında "Hop – Hop" təxəllüsü ilə yuxarıda qeyd etdiyimiz məşhur jurnal olan "Molla Nəsrəddin"lə əməkdaşlıq edən xalq şairi – satiriki Sabirin ulduzu parladı. Onun "Hop – Hopnamə"adlı şerlər məcmuəsi tez bir zamanda hər bir savadlı azərbaycanlının yalnız şəhərlərdə deyil, eyni zamanda bütün kəndlərdə stolüstü kitabına çevrildi. Füzulidən sonra Sabir Azərbaycanın ikinci ümumxalq şairidir. Sabir özünün sadə formalı, dərin məzmunlu satirik şeirlərində amansızlıqla müasiri olduğu cəmiyyətin çatışmazlıqlarına gülürdü.[7]
  • Bizə deyirlər ki, Qarabağ asilərini təfrik etmək üçün Sovet Rusiyasının Qırmızı ordularını buraya gətirməlisiniz. Bu nədir? Bunu söyləyən kimdir? Bunu deyən Azərbaycan nümayəndəsidirmi, yaxud Məclisi-Məbusan üzvü sifətilə guya bizimlə Azərbaycanın müqəddəratı məsələsində şərik görünən Rusiya vəkilidir? Öz içərimizdən bizə ultimatum verir, bizi Qırmızı Rusiyanın orduları ilə təhdid edir? Bu, Azərbaycan Məclisi-Məbusan üzvü deyil, bir Rusiya agentisidir. Səslər: Ar olsun![79]
    • Əliheydər Qarayevin Ermənistana toplanan Ağ ordu generalı Anton Denikinin qüvvələrinə qarşı Qızıl Ordu ilə danışığa girmək haqqında təklifinə cavabı.
  • Böyük mücəddid (yenilikçi) Mirzə Fətəli Axundzadə, ümumi xalq lisanında yazdığı ölməz əsərləri ilə Azərbaycan cəmiyyətinə yeni bir istiqamət vermişdir.[15]
  • Budur bu qoca ədib (Həsən bəy Zərdabi) də haman camaatın hər dərdinə dərman olan ürfan toxumlarını səpmişdir ki, bu barələrdə çox danışıldı.[7]
  • Ey böyük şair, ey nəcib bir millətin yetirdiyi ali düha, sən sağlığında birlik və məhəbbət təlqin edirdin. Öldün: fəqət əmin ola bilərdin ki, sənin ruhun ölməmiş, o hələ diridir.[7]
  • Əlimərdan bəy [Topçubaşov], heç şübhəsiz Mirzə Fətəli, Həsən bəy və İsmayıl Mirzələrin canlandırdıqları milli-kültür hərəkatını milli qurtuluş yoluna çəkən böyük mücahidlərdəndir. Fəqət Əlimərdan bəyi bu üç ustaddan olduğu kimi müasiri olan digər bəzi ideoloqlardan ayıran bir şey vardır ki, mərhumun xüsusiyyətini təşkil edir. Əlimərdan bəy, yürütdüyü siyasətin fikirçisi olmaqdan ziyadə, işçisi idi. Onun bütün həyatı, tətbiqatda, həm də milli davanın vəkilliyi kimi, məsuliyyətli işlərin tətbiqində keçmişdir Bir millətin siyasi tarixində mühüm və davamlı bir yer tutan adam üçün "öldü" deyərlərsə, inanmayınız – Əlimərdan bəy ölməmişdir![7][80]
  • Doktor Nəriman Nərimanov 27–28 Aprel hadisəsinin qəhrəmanı idi. O, Azərbaycan inqilab Komitəsinin rəisi sifəti ilə, Qızıl Ordunun süngüləri arasında iş başına gəlmişdi. İsminin Sovet istilasını pərdələnməsinə razı olmuşdu. Azərbaycandan Moskvaya yollanan gəmilər və vaqonlar dolusu qarət və qənimət mallarını o, yoldaş Leninə hədiyyə deyə sadiqanə nitqləri ilə yola salmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, bir az sonra, onu suyu sıxılmış limon kimi atdılar, milli əyintiçiliklə töhmətləndirib Moskvaya sürdülər. Ömrünü orada bitirdi.[15]
  • Ədəbi bir hadisənin bəlgəsini təşkil edən gözəl bir şeir kitabı masamızın üstündədir. "Heydər babaya salam" başlığını daşıyan bu mənzumə Təbriz poçtasının bizə bir sürprizidir. Şeir və sənətdən anlayan zövq sahibi bir ədəbiyyatçının, nəfis və orijinal bir sənət əsəri olan bu mənzuməni ədəbi bir hadisə deyə təqdirdə bizimlə bərabər olacağına qaneyiz. Mənzumə mənşə etibarilə azərbaycanlı bir şair tərəfindən "məhəlli Azərbaycan ləhcəsiylə" yazılmışdır. Şəhriyar taxma adını daşıyan şairin əsl adı Seyid Məhəmməd Hüseyndir. Təbriz bölgəsində Heydər Baba dağının ətəyində axan bir çayın kənarında məşhur Qaraçimən ovası ilə Hüsgünab kəndi arasında, dağa nazir Qara-Qurşaq kəndində doğulan M. H. Şəhriyar çağdaş İran şeirinin ən sevimli və tanınmış bir simasıdır. Ədəbiyyatçılardan bir qismi özünü zamanın Sədisi, Hafizi və Nizamisi sayarlar. "Çölhayi Rengarəng" (Çeşidli Güllər) adlı bu ədəbiyyat dərgisində "böyük sənətkar" sifətiylə anılan Şəhriyar yalnız İranın deyil, bütün Şərqin də mədari iftixari bir şair" – deyə öyülməkdədir. Bu günə qədər əsərlərini yalnız farsca yazan Şəhriyarın "Heydər baba"sı Azərbaycanca yazdığı ilk şeir təcrübəsidir.[7]
  • Heç kim bizim müasir ədəbiyyatın birinci dövrünün ədəbiyyatçılarının etdiyi kimi, yaşadığı əsrin orta əsrlərdən qalma qaydalarını belə güclü və aşkarlıqla tənqid etməmişdi. Bu tənqid təsvir etdiyimiz mərhələnin sonunda satirik "Molla Nəsrəddin" jurnalının və onun istedadlı redaktoru Cəlil Məmmədquluzadənin simasında özünün yüksək zirvəsinə çatır. Məmmədquluzadənin böyük səs-küyə səbəb olan "Ölülər" pyesi (doğrudur, ikinci dövrə aid olan yazılar) bizim tənqidi ədəbiyyatın ən məşhurudur və müəllif burada özünəməxsus kəskinliklə orta əsr nadanlığının, özündən arxayınlığının, quruluğunun bütün saxta mahiyyətini açıb göstərir, geridə qalmış ruhaniliyin şarlatanlığına və şeyxlərin müxtəlif yalanlarına, xalqın geridə qalmağından öz məqsədləri üçün istifadə etməsinə gülür.[7]
  • İllərdən bəri çevrələrindəki xalq kütlələri üzərində, butün türk ellərindəki dədələr kimi dərin nüfuz və təsir sahibi olan Ərdəbildəki Şeyx Səfi ocağından zühur edən Şah İsmayıl şiə dövlətini qurmaq üzrə hərəkətə keçir. Avropalılarca xalis bir İran sülaləsi sayılan Səfəvi dövlətinin bu müəssisi isə həqiqətdə bir türk sufisi və Azərbaycanlı bir şairdi. İstinad etdiyi qüvvət də tamamilə türk qüvvəti idi. Bu məzhəb türkmən qəbilələri, bu qüvvətin kökünü təşkil edirdi. Onun sadə bir türkcə ilə yazılan ilahiləri rəsmi hüdudların çox irəlilərində belə türk topluluqlarının ruhları üzərində müəssir olurdu. Şah İsmayılın sarayı Azəri türk ədəbiyyatının yaradıcı ocağı və bir akademiyası idi. Bu saraya Həbibi kimi şairlər mənsubdu. Şerdə Xətai təxəllüsündən istifadə edən İsmayıl, xalqın vurulacağı sadə bir dillə yazırdı.[81]
  • İmam Hüseyn inandığı və etiqad etdiyi fikrin uğrunda ölməyənə qədər, özünün əbədi bir rəhmətə nail ola bilməyəcəyini göstərdi.[36]
  • Məlum olur ki, söhbət siyasi publisistikadan yox, yazıçı – şairlərin bədii yaradıcılığından gedir. Və burada ən görkəmli yerə "Gültəkin" imzası ilə odlu şerlər yazan müəllifi (Əmin Abid Gültəkini) aid etmək mümkündür. Bu şerlərdə biz əsil milli – inqilabi poeziyanı tapırıq. Milli problemin doğruluğuna inam və buna görə də bu iş uğrundakı mübarizənin gücünə bağlılıq Gültəkini yüksəklərə qaldırır.[7]
  • Mən yanılmamışam. Əgər o (Səməd Vurğun) məni bu cür təsvir etməsəydi, başqa milli mövzuda olan şeirlərini nəşr etdirə bilməzdi. Həm də o mənim adımı xatırlamaqla unudulmaz etmişdir. Zəkalı oxucu dərhal mənim kimliyimlə maraqlanacaq və hər şey ona bəlli olacaq.
    • Əlirza Turan xatirələrində qeyd etdiyinə görə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində "vətənpərvərliyə rəvac verən şair" adlandırdığı Səməd Vurğunun "İyirmi altılar" poemasında şəxsiyyətinə qarşı səsləndirdiyi xain və şarlatan olması haqqında iddialara bu cavabı vermişdir.[22][82][83]
  • Millətin bətnindən yetişmiş olan bu qəhrəman hər nə qədər avamlığı cəhətindən onun-bunun intriqalarına qurban oluyordusa da, fitrətən bir çox məziyyətlərə malik idi… Səttar Xan İran tarixi – təcəddüdünün (yenilənməsinin) unudulmaz bir simasıdır.[7]
  • Milli cərəyanın digər nümayəndəsi Cavad Axundzadənin (Əhməd Cavad) işi bolşevik dövründə qətiyyən gətirmir. Əski bir "müsavatçı" olduğuna görə onu həbs edirlər. Mətbuat səhifələrində, ədəbiyyat qurultaylarında hər yerdən uzaqlaşdırılır və qovulur. Əsərlərini nəşr etmirlər və nəşr olunanları isə toplayırlar. Bütün bunlara baxmayaraq, onun yazdığı parçalar əldən-ələ gəzərək gənc kommunistlərin arasında belə yayılır. Gənc bolşevik şairlər öz yazdıqları şeirlərini Cavadın tənqid və təqdirinə ərz edəcək dərəcədə onun təsirinə düşürlər. Siyasi olmayan parçaları bəzən fürsət olduqda mətbuat səhifələrində özünə yer tapır. Bunların çoxu rəmzidir. Bu rəmzlər çekist ruhlu tənqidçilər tərəfindən deşifrə olunub, şairə hücum üçün bir vasitə olur.[7]
  • Müslim bəyin (bəstəkar Müslüm Maqomayev) nə qədər mahir və müqtədir bir sənətkar olduğuna musiqarları idarə edərkən göstərdiyi məcz (cəlb) və niyyəti şahid ola bilər. Müslim bəy dirijor yerinə çıxdığı zaman adətən sənətini canlandırır, idarə etdiyi işə yalnız əql və şüuru deyil, bütün batini və zahiri havası ilə iştirak edir. Opera musiqisini hüsniidarə etmək üçün Müslim bəy yalnız əlindəki "çöp təəllim"i deyil, bütün ruh və qəlbini haman işə sərf edir.[7]
  • Müstəmləkəçiliyə qarşı inqilabın ən böyük müəllimi olan Birləşmiş Ştatların qəhrəman memarı Corc Vaşinqton çıxışlarının birində "biz hürriyət və birlik toxumunu səpdik, bu toxum bütün dünyada çiçəklənək" demişdi.[84]
  • Nəsib bəyin [Yusifbəyli] Azərbaycan istiqlal hərəkatındakı rolu sadə nazirlikdə və başvəkalətdə olduğunu söyləməklə ifadə edilə bilməz. Onun hərəkatdakı həqiqi rolu sonra tutduğu bu rəsmi mövqelərdən çox daha əvvəl başlamışdır. Bu rol onun Gəncədə 1917-də "Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Xalq Firqəsi" namıyla təsis edilən siyasi Azərbaycan firqəsinin təşkilinə təşəbbüs etməsiylə başlar. Azərbaycan idesini (ideyasını) siyasi bir tələb maddəsi şəklində formulə etmək şərəfi mərhum Nəsib bəyindir.[7]
  • O (Cəfər Cabbarlı), gənc yaşlarında, qüvvət və enerji ilə dolu ikən, 1934-cü ilin sonunda vəfat etdi. Onu dövlət hesabına dəfn etdilər. Azərbaycan komissarları onun tabutu başında növbəyə durdular və bununla onun kommunist deyilkən, kommunistliyi mənimsədiyini göstərmək istədilər. Kommunist olmadığını göstərən hadisələrdən biri də onun Moskvada toplanan ədiblər qurultayında söylədiyi məşhur nitqdir. Bu nitqində o, "həqiqi sənətkar və yazıçının şanına yaraşmayan sosial sifariş" üsulunun, yəni şairləri hökumət tərəfindən müəyyən mövzularda yazmağa məcbur edilmənin əleyhinə çıxmışdır.[7]
  • Öz dövrünə görə cəsarəti və bu günkü anlayışa görə dərin mənalı olan Füzulinin milli başlanğıcı öz məqsədinə çatdı. O, tikandan qızılgül düzəltməyi və çətini asan, mümkün olmayanı isə əlçatan etməyi bacardı. Dahi Füzuli demək olar ki, XIX əsrin sonuna qədər bütün şairləri özünün şeiryazma sənətini tədqiq etməyə məcbur edərək, Azərbaycan ədəbiyyatında hakimlik etmişdir.[7]
  • Rusiyada rus vətənsevərliyinin Aleksandr Nevski, Minin-Pojarski kimi qəhrəmanları, Suvorov, Kutuzov, Baqration və sairə kimi rus imperatorluğunun tarixi sərkərdələri yüksək bir əda ilə öyülərək göylərə qaldırılarkən, Azərbaycanda vətən və milli istiqlal uğrunda unudulmaz mübarizəsilə tanınmış Dağıstanın böyük imamı Şamil ilə Gəncənin igid müdafiəçisi Cavaddan bəhs etmirlər. Bunun yerinə isə Azərbaycan tarixinin dərinlikləri aranaraq, oradan Babək kimi şəxsiyyətlər çıxarılıb ideallaşdırılır. Babək İslamiyyətin düşməni idi. Bir İslamiyyətin ki, indiki şəraitdə "kommunizm"ə az əngəllər törətmir. Babək Azərbaycanı şimala deyil, cənuba qarşı qoyurdu. Bu halda da o, Sovetlər Birliyinin ehtimal olunan düşməninə qarşı savaşın rəmzi ola bilər. Hər hansı bir şəkil və rəngdə olursa-olsun, Rusiyanı qorumaq vətənpərvərlik nümunəsidir, Rusiyadan qorumaq isə əksinqilabçıların əməlidir. Stalinin bir formulu məşhurdur: "Hər hansı bir istismar olunanın hər hansı bir imperatorluqdan ayrılması – inqilab, hər hansı bir məmləkətin Sovetlər Birliyindən çıxması isə əksinqilabdır"… "Babəki" sözü hələ XIX əsrdə Azərbaycanda söyüş kimi işlədilirdi. Dini əhkamlara əhəmiyyət verməyən azad düşüncəlilərə "babəki" deyirdilər. İndi isə Babək vətənpərvərliyin bir ifadəsi kimi işlədilir. Qırmızılar İslamiyyət əleydarları olan bu simanı idealizə etməklə, Azərbaycandakı vətənpərvərlik duyğularını şimala doğru çevirmək istədilər. Lakin haqqında danışdığımız "Azərbaycan" qəzetinin (1942-ci ildən Almaniyanın paytaxtı Berlində nəşr olunan qəzet) müəllifləri rus imperializminə qarşı mübarizə üçün etdikləri müraciətlərdə dəfələrlə misal olaraq Babəki fədakarlığın bir örnəyi kimi təqdim edirlər.[85]
  • [Seyid Əzim] Şirvani, forma baxımından Füzulini təqlid edən lirik qəzəllər yazsa da, lakin bəzi şeirlərinin məzmununa görə olduqca parlaq yeni maarifçilik ideyaları ifadə etmişdir. O, oğluna vəsiyyətində ona elmi, sənəti öyrətməyi, zəhməti sevməyi, müasirliyə uyğunlaşmağı vəsiyyət edir ki, bu da "Əkinçi"nin redaktorunun ideyalarını əks etdirirdi: Qonşulardan və dünyanın mədəni xalqlarından geri qalmamaq. Əgər onlar mövcudluq üçün aparılan mübarizədə məğlub olmaq istəmirlərsə, onda öz qonşularından və dünyanın mədəni xalqlarından geri qalmamalıdır.[7]
  • Trotski sözdə kommunizm diktatorluğu prinsiplərini bütün gücü ilə müdafiə edərək işdə firqə daxilində demokratiya əsaslarının tətbiqini tələb etdi. Buna müqabil firqə makinasını əlinə alan Stalin isə Lenin zamanında liderin, daha ziyadə mənəvi nüfuzu ilə ayaqda duran diktatorluğu bürokratiya təşkilatı ilə təmin edərək, həddi zatında kommunist müxalifi ictimai zümrələrə qarşı idarəvi məsləhət yolunu tutdu.[7]
  • XX əsrin Şərqi, XIX əsr Qərb tarixinin qeyd etdiyi Amerika ixtilalı ilə Fransız inqilabını bir həmlədə yapmaq zərurətindədir. Mustafa Kamalın böyüklüyü, işdə tarixin bu zərurətinin qavrayışındadır. Bu böyük dahisi ilə türk milliyyətçiliyinin şanlı başbuğu eyni zamanda qurtulan Şərqin simvoludur.[7]

Dialoqları

redaktə

1920-ci ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə İosif Stalinin dialoqu:[14][78]

Stalin: Yaxşı, fərz edək istədiyiniz şərtlər mövcuddur və öz qüvvələrinizlə hərəkət etmək imkanındasınız, o halda bizə qarşı nə edərdiniz?
Rəsulzadə: Heç düşünmədən, həmən sizə qarşı qiyam qaldırardıq.
Stalin: Yaxşı, amma siz kiçik bir məmləkətsiniz, öz başınıza müstəqil olaraq özünüzü idarə edə bilməzsiniz; başqa böyük bir dövlətlə, necə də olsa, anlaşmaq lazımdır.
Rəsulzadə: Bu məqamda biz yenə böyük qonşumuz olan sizinlə anlaşardıq, fəqət Nərimanın anlaşdığı tərzdə yox.
Stalin (gülərək): Nərimanmı bizimlə, yoxsa bizmi Nərimanla anlaşdıq?!

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Bir türk milliyyətçisinin Stalinlə ixtilal xatirələri" kitabından:[78]
Stalin bizi yemək otağında qəbul etdi. Orconikidze də orada hazırdı. Masada çoxdan görmədiyimiz və heç bir tərəfdə tapılmayan ağ çörək, nəfis Gürcüstan şərabı, Azərbaycanın qara kürüsü və sairə vardı.
Həm yeyir, həm də danışırdı. Söhbətin təşəbbüsü Stalinin əlində idi. Bir vaxt bizə xitabla:
– Azərbaycanda bir az hökumət etdiniz. Fəqət çox dərin bir iziniz qalmışdır. Bu izlə hələ də mübarizədəyik. Təmsil etdiyiniz ideyanın təsirlərini tamamilə aradan qaldırmaq üçün daha uzun zaman və daha çox işləmək lazımdır. Xüsusilə ziyalılar millətçilik ruhu ilə aşılanmışdır, – dedi və sonra üzünü şəxsən mənə çevirərək:
– Sizcə, bu millətçilik təsirinin əsas amili nədir? Deyə soruşdu.
– Millətçilik deyilən başqa bir insan birliyinin öz varlığını müdafiədən başqa bir şey deyildir. Fərdlərlə müdafieyi-nəfs təbii və qanuni olduğu kimi milli kollektivin öz özəlliklərini müdafiəsi də təbii bir hadisədir,
– Yox, – dedi, – məsələ daha çox bəsitdir. Millətçilik deyilən hadisə yerli ziyalıların öz mənfəərlərini qısqanmaqdan başqa bir şey deyildir, – dedi.
Bu əsnada otağın birindən o birinə telefon başına keçən Kalinin (o zamankı Sovet İttifaqı prezidenti) peyda oldu və Stalin dərhal ona:
– Yoldaş Kalinin, Azərbaycanı Azərbaycana birləşdirmək istəmirsiniz?! – deyə xitab etdi. O isə dayanmadan əli ilə sərt bir jest edərək:
– Yox, yox, istəmirəm, – dedi.
Bu dialoq hər halda o vaxtlar Qafqaz Azərbaycanı kimi İran Azərbaycanının da sovetləşdirilməsi planlarından bəhslə ortada dolaşan söyləntilərin çox da səbəbsiz olmadığına bir dəlildi. Bu, dialoq məsələsinin hər necəsə Sovet yuxarı dairələrində müzakirə edilmiş olduğunu göstərirdi.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə əlaqələndirilən sitatlar

redaktə

  • Diləkləri öz dilində diləmək; istədiklərini öz dilində istəmək;… ağzından çıxan sözlərin nə mənada sözlər olduğunun özünü də bilmək bizcə daha məqbul görünüyor… Duaların mənalarını anlamaqla xalqda islamın ruhunu, fikrini anlamaq daha da irəlilər… Bu gün islam aləmində olan zahiri birlik o zaman ruhi və mənəvi birliyə mübəddəl olar (çevrilər).

    • Bu sitat Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərinin ali məktəblərində oxuyan türk tələbələrinin "Şura" qəzetinin baş redaktoru, başqırd-tatar din xadimi Rizaəddin bin Fəxrəddinə göndərdiyi sualnamədə yazılmışdır. Sualnamə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktorluğu ilə "Açıq söz" qəzetinin 1917-ci il 27 fevral tarixli 413-cü nömrəsində dərc edilmişdir.[86][87]

  • Sən bizimsən, bizimsən durduqca bədəndə can,
    Yaşa – yaşa çox yaşa, ey şanlı Azərbaycan!

    • Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu misraları 28 may 1953-cü ildə "Amerikanın Səsi" radiosu vasitəsilə Azərbaycan xalqına müraciət edərkən Əmin Abid Gültəkinin "Can Azərbaycan" şeirindən sitat gətirmişdi.[2][88][89][90][91]

Haqqında deyilənlər

redaktə
 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Türkiyənin Ankara şəhərindəki Cəbəci Əsri qəbiristanlığında yerləşən qəbri
  • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması bizim vaxtilə itirilmiş dövlətçiliyimizi bərpa etdi, xalqımızın tarixində ilk dəfə demokratik prinsiplər əsasında müstəqil Azərbaycan dövlətinin, hökumətinin yaranmasının əsasını qoydu. Azərbaycanın bütün vətəndaşları – biz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaradanları, o dövrdə qəhrəmanlıq nümunələri göstərən insanları böyük minnətdarlıq hissi ilə yad edirik.[8] Heydər Əliyev
  • İlk Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradıcıları, onun rəhbərləri Məmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli bəy xan Xoyski, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəsib bəy Yusifbəyov və başqaları Azərbaycan xalqının tarixində böyük xidmətlər göstərmişlər və Azərbaycana ilk dəfə müstəqilliyin, müstəqil dövlətçiliyin, demokratiyanın əsaslarını qoymuşlar.[92] Heydər Əliyev
  • 1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması Azərbaycan tarixində böyük ictimai-siyasi hadisədir. Belə bir demokratik dövlətin mövcud olması və müəyyən qədər fəaliyyət göstərməsi Azərbaycanın sonrakı dövrlərinə təsir edibdir. Düzdür, bu respublika cəmi 23 ay fəaliyət göstərdi, sonra isə təslim oldu. Biz tariximizi həmişə obyektiv təhlil etməliyik və bugünkü nəslə, gələcək nəsillərə düzgün çatdırılmalıyıq. Təəssüf ki, əvvəlki dövrlərə aid tariximizdə çox faktlar təhrif olunubdur, indi də təhrif olunur. Tarixçilərimizin borcudur ki, bu qüsurları aradan götürsünlər. Ancaq biz deməliyik ki, Demokratik Respublika, onun liderləri Məmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəsib Yusifbəyli, Məmmədhəsən Hacınski və başqaları çox böyük işlər görüblər. Onlar Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi dünyanın bir qisminə tanıtdılar, bir sıra tədbirlər gördülər. Mən yenə deyirəm Məmməd Əmin Rəsulzadə və başqaları Azərbaycan Respublikasının böyük şəxsiyyətləri, XX əsrin əvvəlində və xüsusən 1918-ci ildə AXC-ni qurarkən böyük sücaət göstərmişlər, böyük iş görmüşlər və bu şəksiz-şübhəsizdir.[93]
  • Azərbaycan nə qədər varsa, Rəsulzadə ideyaları da o qədər yaşayacaq. İlk türk dövlətini Azərbaycan qurub. Yaşasın Azərbaycan![94]
  • Bir gün həyatınızı yazacaq bəxtli bir türk gənci, yaxud da şəxsiyyətinizi canlandıracaq bir türk sənətkarı, ömrünüzün hər dövrünü qavrayıb anladıqca "nə şərəflidir mənə ki, bu yaşamağa dəyər səhifələri canlandırıram" – deyə sevinəcəkdir, bunların əsərlərini oxuyan və ya seyr edənlər də sizi daima sonsuz məhəbbət, hörmət və rəhmətlə anacaqlardır.[7]
  • Bu qədər millət içərisində müstəqil dövlətdə yaşamaqdan böyük səadət, qürur nə ola bilər? Kim yaratdı bizə bu dövləti? Əlbəttə ki, Rəsulzadə! Tarixin ən böyük adamı, müstəqil dövlət yaradan adamdır. O, Şərqin milli azadlıq ideyalarını Qərbin demokratik cərəyanlarına birləşdirməyi bacardı.[14]
  • Biz hamımız onun üzünə heyrətlə baxırdıq. Çünki dünyadan köçən insanın üzünün nuru hədsiz parlaq idi…
    • Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin şəxsi həkimi Məhəmməd Kəngərlinin onun ölümündən sonrakı vəziyyəti haqqında dediyi sözlər.
  • Corc Vaşinqton amerikalılar üçün kimdirsə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də azərbaycanlılar üçün həmin şəxsdir.[95]
  • Heç şübhəsiz, milli tariximizin zirvə nöqtəsi olan 1918-ci ilin 28 May – Azərbaycan milli dövlətçiliyinin doğum günü birbaşa bu dahi şəxsiyyətin adı ilə bağlıdır.[96]
  • Xalqımızın böyük oğlu Rəsulzadənin ədəbi-siyasi irsi bu gün hər bir azərbaycanlının vətənsevərlik, sədaqət ruhunda tərbiyəsi üçün etibarlı mənbədir.[8]
 
Rəsulzadə: Mən yanılmamışam. Əgər, [[[Səməd Vurğun]]] məni bu cür təsvir etməsəydi, başqa milli mövzuda olan şeirlərini nəşr etdirə bilməzdi.
  • İndi xəbər verim oxucuma mən
    O "millət rəhbəri" Rəsulzadədən;
    Toplamış məclisdə müsəlmanları,
    Yağlı vədələrə tutmuş onları;
    Deyir: "Türkiyəni çağıraq gərək,
    Bizə kömək olsun qılınc çəkərək.
    Parlasın ədalət, mehri-hürriyyət,
    Ucalsın göylərə şərəfi-millət!..
    – Şarlatan!
    – Afərin!
    – Rəhbərə bir bax!..
    – Vətəni yadlara bunlar satacaq!..
    – Bir dayan!
    – Nə dedin?– O bir xaindir.
    Sözünün pərdəsi millətdir, dindir…[97]
    • Azərbaycanın görkəmli xalq şairi, dramaturqu və ədəbiyyatşünası Səməd Vurğun
  • Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan davasını qəlblərə nəqş etmiş ecazkar bir qəhrəman və mütəfəkkir kimi əbədi yaşayacaqdır. Onun sonsuz mübarizəsi Azərbaycan davasını bütün türk xalqlarının şüuruna yerləşdirmişdir.[8]
  • Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bir dəryadır. Biz onu öyrənməliyik və gələcək nəsillərimiz də öyrənəcək. Öyrəndikcə də bir yüz illik, bəlkə də yüz əlli illik bizim ideyamızın məhvəri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin fikirləri və ideyaları olacaqdır.[98] Əbülfəz Elçibəy
  • Tələbələrimə daha çox iki şəxsdən bəhs edirdim: Rəsulzadə və Atatürk. Mən belə deyirdim: idelogiyada Rəsulzadədən öyrənəcəyik, tətbiq etmədə isə Atatürkdən.
  • Məhəmməd Əmin Rəsulzadə xalqımızın müstəqillik idealının gerçəkləşdirilməsində, Azərbaycanın tarixi dövlətçilik ənənələri zəminində milli dövlət quruluşunun dirçəldilməsində, milli istiqlal ideyalarının geniş yayılmasında böyük xidmətlər göstərmiş və siyasi publisistikası ilə ədəbi-ictimai fikir tariximizə layiqli töhfələr vermiş görkəmli ictimai-siyasi xadimdir.[8] İlham Əliyev
  • Məmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, digər rəhbərlər, onların dünyagörüşü, cəsarəti, xalqa olan bağlılığı hər bir azərbaycanlı üçün nümunədir. Ona görə onların əziz xatirəsi bizim üçün daim qürur mənbəyidir.[99]
  • Məhəmməd Əmin Rəsulzadə XX əsrin ilk onilliklərində böhranlı geosiyasi şəraitdə Azərbaycanda müstəqillik idealının gerçəkləşdirilməsi və milli dövlət quruluşunun dirçəldilməsi yolunda böyük xidmətlər göstərmiş şəxsiyyətlərdəndir. Onun istiqlal məfkurəsi öz mənbəyini doğma xalqının çoxəsrlik yaddaşında kök salmış milli azadlıq düşüncəsindən alırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dövrün salnaməsinə çevrilən parlaq publisistik, siyasi, ədəbi-tənqidi və elmi irsi Azərbaycanın ictimai fikir tarixində xüsusi yer tutur. Uzun illər ərzində mühacirətdə də o, müstəqil Azərbaycan arzusu ilə yaşamış və mübarizə aparmışdır.[100]
  • Mən dünyaya səndən üç sənə erkən göz açmışam. Ancaq bütün türk aləmində türkün istiqlal bayrağını sən qaldırmısan və bayraq enməsin deyə, mən sənin əlindən alıb Türkiyə üzərində dalğalandırmışam. Enməz demisən bu bayraq, enməyəcəkdir![1]
  • Mənasını itirmişdir köhnə, çürük sözləriniz
    O üçrəngli bayrağısa, görməyəcək gözləriniz!
    Firqənizlə bayrağınız torpaqlara gömülmüşdür,
    Çürük, murdar firqəniz də özünüzdən tez ölmüşdür.
    "Erginə qon, boz qurd" kimi əfsanələr sizin olsun,
    İstanbulda qab yalayan divanələr sizin olsun…
    …Yetər, yetər həyasızlıq, qıpqırmızı yalan yetər,
    Siz hey hürün, nə eybi var: "İt hürsə də, karvan keçər".[101]
    • Azərbaycanın görkəmli xalq şairi Süleyman Rüstəm (Şair 1966-cı Türkiyədə səfərdə olanda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin məzarına getməyə nail olur və başdaşının yanında oturub, uzun müddət ağlayır.[102])
  • Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən Rəsulzadə olub.[7] Seyid Həsən Tağızadə
  • Rəsulzadə, bütün ömrüm boyunca, Şərq dünyasında tayına rastlaşmadığım, mübaliğəsiz söyləyə biləcəyim fövqəladə nadir insanlardan biri idi. Məhəmməd Əmin bəy tərbiyəli, qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbi, doğru sözlü, mətanətli, tam mənasıyla dürüst, fikir və yoluna dərin bir iman bəsləyən fədakar, mücahid və örnək bir insandı. Belələrinə zəmanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rastlaşmaq həmən-həmən imkansız olduğu kimi, bütün dünyada da rastlanmaz.[8][103]
  • Padşahlı məmləkətlərdə məclisi-məbusanı (parlamenti) padşah açar, amma Azərbaycan Cümhuriyyətinin Məclisi-Məbusanını bir nəfər vətən övladı açdı. Üzeyir Hacıbəyov[104]
  • Parlamanımız açıldı, gördük. Fətəli xan [Xoyski] doğru dedi ki, yatsa idik də yuxumuza girməzdi… Parlaman imarətinin içində zinyət cümləsindən calibi-diqqət olan (diqqəti cəlb edən) şey qiymətli xalılar degil idi, bəlkə fiatı (qiyməti) ucuz, lakin mahiyyəni-milliyyə (milli məna) və siyasiyyəsi dedikcə baha olan üç rəngli milli bayraqlarımız idi. Məhəmməd Əmin nitqi-iftitahisində (nitqinin başlanğıcında) bu üç rəngin: "Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək amalı əlamətindən ibarət olduğuna işarə ilə bu bayraq endirilməz!" – dedikdə bütün məclis ayağa qalxıb əl çala-çala bayraqları salamlarkən təəssürati-fövqəladədən başımın tükləri biz-biz durdu.[104] Üzeyir Hacıbəyov
  • Məhəmməd Əmində natiqlikdə "patent" qazanmış olan "arator"lara məxsus qol atma, baş oynatma, üzgözünü sifətdən-sifətə dəyişmə kimi hərəkətlər yox idi. Bunların əvəzində özgə bir hal var idi ki, o da getdikcə qızışıb sözlərinin dəruni qəlbdən söylədiyini eşidənlərə hiss etdirməklə dərin bir təsir oyatmaq idi. Qol atmaqdan bu yaxşıdır. Bunda ixlasi qəlb və səmimiyyətlə bərabər, deyilən kəlamda bir də böyük bir ciddiyyət mövcud olduğuna hər kəs inanıb natiqin hər bir sözünə lazımınca əhəmiyyət verirdi. O idi ki, hər bir cümlə axırında alqışlar yağırdı.[7]
  • Ömrünün çoxunu Azərbaycanın istiqlalı ideyasının təbliğinə, Azərbaycan ədəbiyyatının böyük nailiyyətlərinin yayılmasına həsr etmiş Məmməd Əmin Rəsulzadənin yaradıcılığı mədəniyyət tariximizdə dəyərli xəzinədir.[8]
  • Rəsulzadə o şərəfli həyatı yaşamış birisidir ki, özündən sonra qoyduğu irs məslək yoludur və biz bu yolu dönmədən getməkdəyik. Rəsulzadə yalnız Azərbaycan xalqının azadlığı uğrunda mübarizə aparan şəxsiyyət olmayıb, sovet əsarətində əzilən xalqların lideri kimi təqdim olunur.[105]
  • Siz Azərbaycanın ən böhranlı zamanlarında fəal bir mücahit sifətiylə çalışdınız, bir çox mühüm hadisələri yaxından gördünüz, müxtəlif cərəyanların içində oldunuz və sərgüzəştlərlə dolu bir həyat yaşadınız![7]
    • XX əsr Azərbaycan-türk ictimai fikrinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri, tanınmış mətbuat xadimi Əli bəy Hüseynzadə
  • Siz keçmiş mübarizə yoldaşısınız. Ziyarətimin yeganə səbəbi də budur. Çar istibdadına qarşı mücadilələrinizi, sizin inqilabi hərəkatdakı rolunuzu və əhəmiyyətinizi bilirəm. Bu inqilab üçün gərəkli bir şəxsiyyət olduğunuzu təqdir edirəm. Siz nə öldürüləcək, nə də ömür boyu həbsxanalarda çürüdüləcək bir insan deyilsiniz. Məncə, sizə azadlıq verilməlidir.[78][7]

Mənbə

redaktə
  • "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamına əsasən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyi münasibəti ilə hazırlanmış metodik vəsait" (PDF). 11 dekabr 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  • "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Əsrimizin Siyavuşu" (PDF) (azərb.). 23 noyabr 2018 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  • "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Dirilik; Azərbaycan Davası; Məqalələr, Nitqlər 1914–1954". 18 sentyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib.
  • "Nəsiman Yaqublu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ensiklopediyası. səh.504" (PDF). 2013. 28 mart 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Azərbaycan istiqlal mücadiləsinin görkəmli xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyi qarşısında
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Amerikanın Səsi radiosundan 1953-cü 28 may tarixli Azərbaycan xalqına müraciəti
  3. ↑ 3,0 3,1 "Azərbaycan" qəzeti, 31 mart 1919-cu il
  4. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə — Məqalələr
  5. ↑ Rəsulzadənin Amerikanın Səsi radiosu vasitəsilə Azərbaycan xalqına 1951-ci ildəki müraciəti
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə AZƏRBAYCAN CÜMHURİYYƏTİ" (PDF). 14 fevral 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  7. ↑ 7,000 7,001 7,002 7,003 7,004 7,005 7,006 7,007 7,008 7,009 7,010 7,011 7,012 7,013 7,014 7,015 7,016 7,017 7,018 7,019 7,020 7,021 7,022 7,023 7,024 7,025 7,026 7,027 7,028 7,029 7,030 7,031 7,032 7,033 7,034 7,035 7,036 7,037 7,038 7,039 7,040 7,041 7,042 7,043 7,044 7,045 7,046 7,047 7,048 7,049 7,050 7,051 7,052 7,053 7,054 7,055 7,056 7,057 7,058 7,059 7,060 7,061 7,062 7,063 7,064 7,065 7,066 7,067 7,068 7,069 7,070 7,071 7,072 7,073 7,074 7,075 7,076 7,077 7,078 7,079 7,080 7,081 7,082 7,083 7,084 7,085 7,086 7,087 7,088 7,089 7,090 7,091 7,092 7,093 7,094 7,095 7,096 7,097 7,098 7,099 7,100 7,101 7,102 7,103 7,104 7,105 7,106 7,107 7,108 7,109 "Nəsiman Yaqublu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ensiklopediyası. səh.504" (PDF). 2013. 28 mart 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 8,15 8,16 8,17 8,18 8,19 8,20 8,21 8,22 8,23 "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamına əsasən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyi münasibəti ilə hazırlanmış metodik vəsait" (PDF). 11 dekabr 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  9. ↑ Həşəmətli bir gün – M. Ə. Rəsulzadə
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əsərləri I cild 1903–1909
  11. ↑ "Bəsirət" qəzeti, 7 iyun 1914-cü il, № 9.
  12. ↑ 12,0 12,1 "Dövlətçilik Azərbaycan xalqının qanında vardır" M. Ə. Rəsulzadə
  13. ↑ 13,0 13,1 "Müsavat firqəsi və bolşeviklər". 15 oktyabr 2018. 15 sentyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 '100-ə nə qaldı?': Rəsulzadə — müstəqil dövlət yaradan adam (7-ci yazı)
  15. ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 15,12 15,13 15,14 15,15 15,16 15,17 15,18 15,19 15,20 15,21 15,22 15,23 15,24 15,25 15,26 15,27 15,28 15,29 15,30 15,31 15,32 15,33 15,34 15,35 15,36 15,37 15,38 15,39 15,40 15,41 15,42 15,43 15,44 15,45 15,46 15,47 15,48 "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Dirilik; Azərbaycan Davası; Məqalələr, Nitqlər 1914–1954". 18 sentyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 16,15 16,16 16,17 16,18 16,19 16,20 "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Əsrimizin Siyavuşu" (PDF) (azərb.). 23 noyabr 2018 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  17. ↑ 17,0 17,1 "Rəsulzadənin Hitlerlə görüşü və münasibəti olmayıb…"
  18. ↑ Nəsiman Yaqublu "Müsavat Partiyasının tarixi" Bakı, 1997. Səhifə 85
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "İran türkləri" əsəri kitab şəklində nəşr edilib
  20. ↑ Cəmil Həsənli – Ağ ləkələrin qara kölgəsi
  21. ↑ 21,0 21,1 '100-ə nə qaldı?..': 'İstiqlal Bəyannaməsi' kimin əsəridir?
  22. ↑ 22,0 22,1 Məhəmməd Əmin Rəsulzadə — Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı (1950)
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Əsərləri – V cild (1918 – aprel 1920)
  24. ↑ 24,0 24,1 Bakı və Azərbaycan tarixinə dair əsərlər (davamı)
  25. ↑ 25,0 25,1 "Azərbaycan" 8 nisan (aprel) 1919, № 152
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 525-ci Qəzet: Bakı və Azərbaycan tarixinə dair əsərlər (14. oktyabr 2013)
  27. ↑ 27,0 27,1 "Azərbaycan", 28 nisan (aprel) 1919, № 168
  28. ↑ "Gülşən", nömrə 85
  29. ↑ "İran", nömrə 414
  30. ↑ Azərbaycan № 5 "Bakı məsələsinə dair mülaqaat" 1918-ci il oktyabr
  31. ↑ Bakı Azərbaycanın, Azərbaycan da Bakınındır
  32. ↑ "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimdir?". 12 dekabr 2015. 26 fevral 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 dekabr 2015.
  33. ↑ "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə - Həyat yolu". 12 dekabr 2015. 20 dekabr 2015 tarixində arxivləşdirilib.
  34. ↑ "Azərbaycan" qəzeti 9 dekabr 1918-ci il
  35. ↑ Üçrəngli bayrağımızın mənası
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 Cumhuriyyətin qurucusu M. Rəsulzadənin Aşura dəyərləri barədə dedikləri – Video
  37. ↑ 37,0 37,1 Birlik lazımdır
  38. ↑ 38,0 38,1 Rəsulzadənin Qurban bayramı ilə bağlı maraqlı fikirləri
  39. ↑ 39,0 39,1 Türk Yurdu 2. Cilt. Sayı 6 (18). İstanbul: Tanin Matbaası, 1912, sayfa 551–556.)
  40. ↑ 20 iyul 1906-cı il "Dəvət" qəzeti "Bəlayi-əzim" adlı məqaləsi
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 41,6 Rəsulzadənin ermənilər əleyhinə yazıları – Nəsiman Yaqublunun araşdırması
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Rusiya köləliyində
  43. ↑ "Dəvət-Qoç" qəzeti "Mərəzimizin çarəsi" məqaləsi 19 iyul 1906-cı il
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərlərində Qarabağ tarixinə nəzər
  45. ↑ "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərləri V cild(1918 — aprel 1920)" Bakı, Qanun nəşriyyat,2014. 402-ci səhifə
  46. ↑ 46,00 46,01 46,02 46,03 46,04 46,05 46,06 46,07 46,08 46,09 46,10 "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin nəzərində milliyyətçilik və millətçilik 2-ci hissə". 12 dekabr 2015. 15 sentyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 aprel 2018.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Milli birlik. 176 səh" (PDF). 12 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  48. ↑ 48,0 48,1 Məhəmməd Əmin Rəsulzadə irsində təlim – tərbiyə məsələləri
  49. ↑ Irshad, 20 fevral 1906
  50. ↑ "İrane-nou" qəzeti, № 113, 17 yanvar 1910-cu il.
  51. ↑ Irshad, 21 iyul 1906
  52. ↑ Yenə orada, səhifə 30
  53. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Amerikanın Səsi" radiosu ilə 26 avqust 1951-ci tarixli Azərbaycan xalqına müraciətidən
  54. ↑ "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri II cild (1909–1914)" (PDF). 12 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  55. ↑ "Açıq söz", 19 may 1917, № 477
  56. ↑ 56,0 56,1 Resulzade Mehmet Emin. Nevruz bayramı / "Azerbaycan" (Ankara), 1954 mart, yıl 3, sayı 12
  57. ↑ Mühacirət folklorşünaslığı Novruz bayramı haqqında
  58. ↑ Azkurs
  59. ↑ Ərazi məsələsindəki müvəffəqiyyətimiz – M. Ə. Rəsulzadə
  60. ↑ Cümhuriyyətin Novruzu – Tağıyevin səxavəti
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 61,4 61,5 61,6 525-ci qəzet.- 2011.- 24 dekabr.- S. 26–27
  62. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri (1903–1909). I c., II cilddə, Bakı: Azərnəşr, 1992, 470 s
  63. ↑ Mətbuat azadlığı (III hissə)
  64. ↑ 64,00 64,01 64,02 64,03 64,04 64,05 64,06 64,07 64,08 64,09 64,10 "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin nəzərində milliyyətçilik və millətçilik 1-ci hissə". 11 aprel 2018. 14 sentyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib.
  65. ↑ "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərləri V cild(1918 — aprel 1920)" Bakı, Qanun nəşriyyat,2014. 462-ci səhifə
  66. ↑ Resulzade M. E. Şefibeyçilik. İstanbul, 1934, s. 56
  67. ↑ M. Ə Rəsulzadənin Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli-Düdənginskinin qətli münasibətilə nitqi
  68. ↑ 68,0 68,1 M. Ə. Rəsulzadənin "Qafqaz problemləri" məqaləsi
  69. ↑ Azərbaycan" qəzeti, № 41, 1918-ci il
  70. ↑ M. Ə. Rəsulzadə. "Panturanizm haqqında" (rus dilində). Paris, 1930-cu il, səh.42
  71. ↑ 71,0 71,1 Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Birlik. Bakı. "Çıraq" nəşriyyatı, 2009. 176 səh.
  72. ↑ Urmiyə. 15 iyun Məhəmməd Əmin "Tərəqqi" qəzeti. № 144. 30 iyun 1909
  73. ↑ 'Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin otuz məktubu' çap edilib
  74. ↑ Varşava, 15.05.1931-ci il Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Qafqaz xatirələri
  75. ↑ İqbal qəzeti 14 noyabr 1914
  76. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ömür yolu
  77. ↑ Rəsulzadənin Atatürklə münasibətləri; Stalinlə əlaqələri
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 M. Ə Rəsulzadə — Bir türk milliyyətçisinin Stalinlə ixtilal xatirələri
  79. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə azad mətbuata qarşı? – QIZIL SƏHİFƏLƏR
  80. ↑ Qurtuluş" jurnalı. Berlin, 1934, № 2.
  81. ↑ "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Bolşeviklərin Şərq siyasəti. 65 səh. Bakı- "Sabah"- 1994" (PDF). 2013. 11 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  82. ↑ Rəsulzadədən onu "Şarlatan" adlandıran Səməd Vurğuna CAVAB – FAKT
  83. ↑ Səməd Vurğunun təhqirinə Rəsulzadənin reaksiyası
  84. ↑ 1927-ci ildə (?) Azərbaycan Gəncləri Birliyi yığıncağında etdiyi çıxışdan
  85. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə — Çağdaş Azərbaycan tarixi
  86. ↑ "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild (1917-aprel 1918)" (PDF). 4 dekabr 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  87. ↑ "Məmməd Əmin soruşur: "Namazı öz dilimizdə qıla bilərikmi?"". 21 oktyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  88. ↑ "Əmin Abid Gültəkin kimdir?". 18 oktyabr 2019. 16 avqust 2021 tarixində arxivləşdirilib.
  89. ↑ Əmin Abid Gültəkin – Can Azərbaycan
  90. ↑ "Sən bizimsən, bizimsən, durduqca bədəndə can…" kimin qələmindən çıxıb?
  91. ↑ Yeni Kafkasya Dergisi’nde Emin Abid üzerine bir inceleme. Səhifə 25
  92. ↑ Heydər Əliyev Fətəli xan Xoyskinin qəbirüstü abidəsinin açılışında VİDEO
  93. ↑ O deyirdi: "Özümüzü tanıyaq"
  94. ↑ N. Yaqublu: Bu bayramı İstiqlal günü kimi qeyd etmək lazımdır
  95. ↑ Cümhuriyyətin banisi
  96. ↑ 28 May Rəsulzadənin əsəridir!
  97. ↑ Səməd Vurğun — "26-lar" poeması, Bakı, 1986, səh. 59
  98. ↑ Əbülfəz Elçibəyin 31 yanvar 1999-cu ildə Novxanı kəndində M. Ə. Rəsulzadənin doğum gününə həsr edilmiş mitinqdə nitqi VİDEO
  99. ↑ "Jurnalistlərin dostu" mükafatı təqdim etmə mərasimində İlham Əliyevin nitqi
  100. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 dekabr 2023-cü il tarixli Sərəncamı
  101. ↑ O üçrəngli bayrağısa, görməyəcək gözləriniz! — Süleyman Rüstəm haqqında Maraqlı Faktlar
  102. ↑ Qulu Məhərrəmli: "Süleyman Rüstəm Rəsulzadənin məzarı üstündə dizi üstə ağlayıb" – VİDEO
  103. ↑ "Sühən" jurnalı, Tehran, № 4, 1955-ci il
  104. ↑ 104,0 104,1 "Azərbaycan" qəzeti 9 dekabr 1918, № 60
  105. ↑ Rəsulzadənin anım mitinqi keçirildi (VİDEO)

Həmçinin bax

redaktə
Mənbə — "https://az.wikiquote.org/w/index.php?title=Məhəmməd_Əmin_Rəsulzadə&oldid=195622"