Tarix

Tarix bizə öyrədir ki, müəyyən bir baxış bütün insanlar və ya bütün səriştəli insanlar və ya bəlkə də yalnız ən səs-küylü insanlar tərəfindən başqasının xeyrinə tərk edilmişdir; bu, bizə dəyişikliyin sağlam olub-olmadığını və ya rədd edilən baxışın rədd edilməyə layiq olub olmadığını öyrətmir. Sözügedən görüşün yalnız qərəzsiz təhlili, qələbədən göz qamaşdırmayan və ya həmin baxışın tərəfdarlarının məğlubiyyətindən heyrətə gəlməyən təhlil bizə baxışın dəyəri və deməli, tarixin mənası ilə bağlı hər şeyi öyrədə bilər. Leo Strauss

Tarix də həyatdır. Bu həyatı canlandırmaq üçün həqiqətlər bizə bu şəkildəki parçalar kimi gəlir. (Xəlil İnalcık)

Tarix, əlbəttə ki, tam olaraq yazılanlardır, lakin bunun tam olaraq nə olub-olmadığını bilmirik. Enrike Jardiel Ponsela

Hər zaman və hər ölkədə tarixi öz yolunda dayandırmaq istəyən insanlar var. Gələcəkdən qorxurlar, indiyə inamsızlıq edirlər və əslində heç vaxt mövcud olmayan rahat keçmişin təhlükəsizliyinə müraciət edirlər. Robert Kennedi

---

A

B

C

Ç

D

E

Ə

F

G

H

X

İ

J

K

Q

L

M

N

O

Ö

P

R

S

Ş

T

U

Ü

V

Y

Z

---

A

• Abır, abır, abır- budur insanın tarixi! Fridrix Nitsşe
• Abır, insanın öz əməllərinə bəşər tarixinin vəsiyyət etdiyi ali vicdanın tələblərinə uyğun əməl etmək bacarığıdır. Saltıkov-Şedrin
• Adəm və Həvva tarixin ən gözəl cütlüyü idi: Adəm Həvvanın qonşunun ərinin necə bacarıqlı olduğu barədə, Həvva da Adəmin anasının necə gözəl yeməklər bişirdiyi barədə narazılığını eşitmirdi. Vanda Blonskaya
• Adətən, mən ümidsizliyə qapılanda tarixin bir çox epizodlarını yada salıram. Əsrlər boyunca həqiqət və sevgi həmişə qalib gəlib. Bəli, tarixdə çox qüdrətli zülmkarlar olub, amma sonda hamısı iflasa uğrayıb. Bunu həyatın çətin anlarında xatırla. Mahatma Qandi
• Adi insanların tarixi yoxdur : indiki anda məyus olanlar , keçmişin xatirəsini qorumağı düşünə bilməzlər. Anri Dünan
• Ailə insanlıq tarixinin ilk müəssisəsidir. Nəsillər oradan boy atır, orada böyüyür. Xalqlar da gücünü, bütövlüyünü ailələrə bağlayır. Füyuzat jurnalı
• Ağıllı deyir "bu yalandır, amma xalq bu yalansız yaşaya bilməz. Çünki, xalqın tarixdən xəbəri var. Ona görə də yalanın kökünü dərhal kəsmək təhlükəlidir. Qoy o bəzi düzəlişlərlə mövcud olsun". Dahi deyir: "bu yalandır, deməli, mövcud olmamalıdır". Anton Çexov
• Axı tarix nədir? Tarix nəticədə yalana çevrilən həqiqətdir; Əfsanələr, nəticədə tarixə çevrilən yalanlardır … Jan Kokto
• "Amma", o, tez-tez deyirdi, "siyasətsiz tarix nədir? Heç kimə öyrətmədən yol göstərən bələdçi; tarixsiz siyasət kimi, onu idarə edəcək bələdçisi olmayan bir insandır." Alessandro Mandzoni
• Amma təcrübə və tarixin öyrətdiyi budur ki, xalqlar və hökumətlər tarixdən heç vaxt heç nə öyrənməyiblər və ondan irəli gələn prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərməyiblər. Georq Vilhelm Fridrix Hegel
• Ancaq tarix nə saat istehsalıdır, nə də kabinet tikintisidir. Bu, daha yaxşı başa düşülməyə yönəlmiş bir səydir. Mark Blok
• Arxeoloqlar torpaqdan siyasətçilərin basdırdıqları tarixi qazıb çıxarırlar. Qabriel Laub
• Avropalılar öz tarixlərindən, qanla yazılmış bu "böyük" tarixdən qaçmaq istərdilər. Bununla belə, sayı yüz milyonlarla olan digər xalqlar ilk dəfə öz tarixləri ilə qarşılaşırlar və ya öz tarixlərinə qayıdırlar. Raymond Aron
• Azadlıq həmişə bahalı bir şey olub. Tarix, azadlığın nadir hallarda fədakarlıq və özünü inkar etmədən əldə olunduğuna layiqli şahiddir. Martin Lüter Kinq
• Azadlıq, tarixin itməyən tək dəyəridir. Alber Kamyu
• Azərbaycan xalqı dünyanın ən igid, comərd, çalışqan və anlayışlı xalqlarındandır. Tarixin faciəsi onu parçalamışdır. Cavad Heyət

B

Bir çayın hər an, sonra növbəti anda, sonra da, ondan sonrakı və sonrakı anını təsvir etməyə çalışmağın nə faydası var? Siz köhnəlirsiniz. Siz deyirsiniz ki, "böyük bir çay var, bu torpaqdan axır, biz onun adını Tarix qoyduq". Ursula Kroeber Le Guin

• Barışıq tarixə yaddır. Onu təsvir etmək də çətindir, nə vaxt ki, şəhərlər yanmır, yaralılar və əsirlər inləmir, nə vaxt ki, analarından ayrı düşən körpələr ağlamır-salnaməçilər susur". Oljas Süleymenov
• Barıt son zamanların ixtirasıdır. Müharibə isə, çox təəssüf ki, bəşər tarixi qədər qədimdir. Jül Vern
• Bəlkə də bizim müasir bədbinliyimizin səbəbi tarixə iqtisadi həyatda fərdlər, siyasətdə qruplar, dində məzhəblər, müharibədə dövlətlər arasında çaşqın qarşıdurma axını kimi baxmağa meylimizdir. Bu, tarixin daha dramatik tərəfidir; tarixçinin diqqətini çəkir və oxucunun marağını çəkir… Tarix çox vaxt qanlı axının şəkli olub. Sivilizasiya tarixi banklarda baş verənlərin rekordudur. Vill Dürant
• Bəlkə də indi dünya tarixinin hər anından daha çox cəmiyyət, hökumət və dövlət xadimi ən yüksək əxlaq və əxlaq kodeksinə əsaslanmalıdır. Və siyasi baxımdan ən yüksək əxlaq kodu nədir? Hər şeyin bəşəriyyətin rifahına tabe olmasıdır. Lakin bu gün biz elə bir vəziyyətlə üzləşmişik ki, bəşəriyyətin rifahı heç də həmişə əsas diqqət mərkəzində deyil. Güclü yerlərdə olanların çoxu daha çox dünyanı idarə etməyi düşünür. Sukarno
• Bəşər tarixi matəmdir, bəşər tarixi möhnətdir,
  Yazılmış qissələr başdan-əyağə həp müsibətdən. Məhəmməd Hadi
• Bəşər tarixinin formalaşması saysız-hesabsız müxtəlif cəsarət və inam əməllərindəndir. Bir insan hər dəfə bir ideal üçün ayağa qalxdıqda və ya başqalarının vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün hərəkət edəndə və ya ədalətsizliyə qarşı çıxanda kiçik bir ümid dalğası göndərir və milyonlarla müxtəlif enerji mərkəzlərindən bir-birini keçərək və bu dalğaların zülm və müqavimətin ən qüdrətli divarlarını süpürə bilən bir cərəyan kimi formalaşmasına təkan verir. Robert Kennedi
• Bəşəriyyət tarixi ideyalar və mənafelər arasında gedən fasiləsiz mübarizədir; bu mübarizədə mənafelər ötəri, ideyalar isə uzun müddətə qələbə çalır. Emilio Kastelyar
• Bəşəriyyət tarixinə daha böyük bir qrupun üzvləri olduğumuzun yavaş-yavaş yaranan dərk edilməsi kimi baxmaq olar. Əvvəlcə özümüzə və yaxın ailəmizə, sonra sərgərdan ovçu-toplayıcı dəstələrinə, sonra tayfalara, kiçik qəsəbələrə, şəhər dövlətlərinə, millətlərə sədaqətimiz idi. Biz sevdiklərimizin dairəsini genişləndirmişik. İndi biz təvazökarlıqla fövqəlgüclər kimi təsvir edilən, hansısa mənada birlikdə işləyən fərqli etnik və mədəni mənşəli insanların qruplarını təşkil etdik — şübhəsiz ki, humanistləşdirici və xarakter formalaşdıran bir təcrübə. Əgər sağ qalmaq istəyiriksə, bütün insan cəmiyyətini, bütün Yer planetini əhatə etmək üçün sadiqliyimiz daha da genişlənməlidir. Millətləri idarə edənlərin çoxu bu ideyanı xoşagəlməz hesab edəcək. Onlar hakimiyyəti itirməkdən qorxacaqlar. Xəyanət və vəfasızlıq haqqında çox şey eşidəcəyik. Zəngin milli dövlətlər öz sərvətlərini kasıblarla bölüşməli olacaqlar. Ancaq seçim, Herbert Uellsin bir dəfə fərqli bir kontekstdə dediyi kimi, açıq şəkildə kainat və ya heç bir şey deyil. Karl Saqan
• Bəşəriyyətin xoşbəxt günləri tarixin boş səhifələrinə yazılıb. Tomas Mann
• Bəşəriyyətin tarixi əsasən ideyalar tarixidir. Herbert Uells
• Bəşəriyyətin tarixi yer üzündəki şərlərin tarixidir. Vilhelm Şvebel
• Bəşəriyyətin vahid tarixi yoxdur, ancaq insan həyatının müxtəlif aspektləri ilə əlaqəli sonsuz sayda hekayələr və onların arasında siyasi hakimiyyətin tarixi var. Karl Popper
• Bəzən tarix və tale elə bir yerdə görüşür ki, insanın sonsuz azadlıq axtarışında dönüş nöqtəsi formalaşır. Lindon Conson
• Bir çayın hər an, sonra növbəti anda, sonra da, ondan sonrakı və sonrakı anını təsvir etməyə çalışmağın nə faydası var? Siz köhnəlirsiniz. Siz deyirsiniz ki, "böyük bir çay var, bu torpaqdan axır, biz onun adını Tarix qoyduq. Ursula Kroeber Le Guin
• Bir çox hallarda İsa küçədə yaşayan şəxs kimi idi. Onun nə evi, nə də ki, maddi imkanı var idi. Buna baxmayaraq O, həyatları və heç kimin etmədiyindən daha çox tarixin axınını dəyişib. Buna görə də Müqəddəs Kitabı din haqqında yox amma İsa Məsih haqqında öyrənmək üçün oxumağa davam etdim. Bütün İncil boyu Məsih, peyğəmbər ya da ki, yaxşı tərbiyəli olduğunu yox Allah olduğunu iddia edir. Heç bir tərifə layiq adam belə iddia etməmişdir. Əgər həqiqətən O yerdə olan Allah idisə, mən bununla razılaşmalı idim. Kevin Cenkins
• Bir insanın tarix kitabına yaza biləcəyi ən yüksək ad öz adıdır. Endrü Karnegi
• Bir İsrail vətəndaşı olaraq, iki min il əvvəl quruda olan birinin həmin torpaq üzərində tarixi hüquqlar iddia edə bilməsini absurd hesab edirəm. Yoxsa bütün ağları ABŞ-dan çıxarmalı, ərəbləri İspaniyaya qaytarmalı olardıq. Yox, istər Yerusəlimdən olsun, istərsə də başqa yerdən olan yəhudilərin Fələstin torpağına tarixi haqqı yoxdur. Şlomo Zand
• Bir millətin həqiqi tarixi millətin mədəniyyət tarixidir. Corci Zeydan
• Bir millətin içindən bir dahinin çıxa bilməsi üçün milyonlarla insanın dünyaya gəlməsinə ehtiyac olmuş, gerçək bir tarixi hadisənin, yeni ulduzun parladığı saatların yetişməsi üçün də milyonlarla saat gözləmək məcburiyyətində qalınmışdır. Stefan Sveyq
• Bir millətin öz tarixini bilməsi qədər qüvvətli bir ittihad (birlik) və təməddin (inkişaf) amili təsəvvür oluna bilməz. Mütəməddin (mədəni) millətlərin milli və mədəni həyatlarının nə yolda tərbiyə edildiyinə diqqət olunarsa, bu mətləbin həmən nə dərəcədə doğru olduğu asanlıqla görünər. Mədəni millətlərdə tarix, həm də vətən və milliyyət tarixi, ən mühüm dərslərdən birini təşkil edər. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
• Bir tayfanın tarixi yoxdursa, dəyərli mədəniyyəti yoxdursa, dünya nəzərində dəyərsizləşir, məhv olmaq təhlükəsi qarşısındadır. Karter Qodvin Vudson
• Biz tarix yaradan deyilik. Biz tarix tərəfindən yaradılmışıq. Martin Lüter Kinq
• Biz tarix yaza bilmərik, yalnız onun baş verməsini gözləyə bilərik. Otto fon Bismark
• Biz tarixdəki maddi təsirləri həddindən artıq vurğulamağa meyilliyik. Xüsusilə ruslar bu səhvə yol verirlər. İntellektual dəyərlər və etnik təsirlər, ənənə və emosional amillər eyni dərəcədə vacibdir. Əgər belə olmasaydı, Avropa bu gün millətçiliyin dəlixanası deyil, federativ dövlət olardı. Albert Eynşteyn
• Biz tarixdən alınmalı olan əxlaqi dərsləri çıxarmırıq. Əksinə: onları ürəyimizə yerləşdirməsək, ağlımızı pozmaq və xoşbəxtliyimizi bulandırmaq üçün istifadə edilə bilər. Tarix qarşımızda böyük bir cild açır, keçmişdəki bəşəriyyətin səhvlərindən və zəifliklərindən gələcəyin müdrikliyinin materiallarını əldə edə biləcəyimiz təhsilimizdir. Edmund Berk Bork
• Biz Türklər, bütün tariximiz boyunca azadlıq və istiqlala timsal olmuş bir millətik. Mustafa Kamal Atatürk
• Bizcə Türkiyə Respublikası anlamınca qadın, bütün türk tarixində olduğu kimi bu gün də ən hörmətli səviyyədə, hər şeyin üstündə yüksək və şərəfli bir varlıqdır. Mustafa Kamal Atatürk
• Bolşevizmlə mübarizə tədbirlərindən biri xalqda sağlam milli hisslərin oyadılmasıdır. Bu, Azərbaycan Respublikasının yaranmaqda olan gənc ordusu üçün xüsusilə zəruridir. Bizim yalnız tatarlarla (azərbaycanlılarla) komplektləşdirilən hərbi qüvvələrimiz öz xalqının dünya tarixinin səhifələrində çoxlu igidliklər yazmış, bütün Avropa xalqları tərəfindən xatırlanan və danışılan, ancaq özümüzün daha az bələd olduğumuz şərəfli hərbi keçmişini bilməlidirlər. Yüz ildən artıq davam edən Rusiya səltənətindən xilas olan türk (Azərbaycan) xalqına xatırladılmalıdır ki, biz heç də həmişə əsarət altında olmamışıq, həm də öz iradəmizi Avropa və Asiyaya diktə etmişik. Güman edirəm ki, türk (Azərbaycan) tarixinin bilicilərindən kiməsə xalqımızın bu günə qədərki mühüm hadisələrini özündə əks etdirən tarixi barədə kütləvi kitabçaları hazırlamağı və çap etdirməyi tapşırmaq çox faydalı olardı… Bizim ziyalılarımızın əsas vəzifələrindən biri orduya onun tarixi keçmişini tanıtmaqdır. Səməd bəy Mehmandarov
• Böyük tarixi hadisələrin təməli durğunluq illərində qoyulur. Əbu Turxan
• Bu bir həqiqətdir ki, cəmiyyətin tarixi dönəmlərində yaranan demokratik ab-hava ayrı-ayrı zümrələrin qəzet və jurnal nəşrinə geniş meydan açır. Teymur Əhmədov
• Bu dəyər miqyasını kim və necə əlaqələndirəcək? Bəşəriyyət üçün yaxşı və pis əməllər, dözülməz olanlar üçün bu gün fərqləndirilən bir şərh sistemini kim yaradacaq? Bəşəriyyətə nəyin həqiqətən ağır və dözülməz olduğunu və dərini yalnız yerli olaraq nəyin otardığını kim izah edəcək? Kim qəzəbi daha yaxın olana yox, ən dəhşətlisinə yönəldər? Kim belə bir anlayışı öz insan təcrübəsinin hüdudlarından kənara köçürməyə müvəffəq ola bilər? Başqalarının uzaq sevincini və kədərini, özünün heç vaxt yaşamadığı ölçüləri və aldatmaları dərk etməyi fanat, inadkar bir insan məxluquna təlqin etməyə kim müvəffəq ola bilər? Təbliğat, məhdudiyyət, elmi sübut — hamısı faydasızdır. Ancaq xoşbəxtlikdən dünyamızda belə bir vasitə var! Yəni sənətdir. Yəni ədəbiyyatdır. Onlar bir möcüzə göstərə bilərlər: insanın yalnız şəxsi təcrübədən öyrənmək kimi zərərli xüsusiyyətinə qalib gələ bilərlər ki, başqa insanların təcrübəsi ondan əbəs yerə keçsin. İnsandan insana, Yerdəki qısa sehrini başa vurduqca, sənət bütün yükləri, rəngləri, həyat şirəsi ilə tanış olmayan, ömürlük təcrübənin bütün ağırlığını köçürür; o, naməlum bir təcrübəni bədəndə canlandırır və ona özümüz kimi sahib olmağımıza imkan verir. Və daha çox, daha çox; həm ölkə, həm də bütün qitələr bir-birinin səhvlərini əsrlərlə davam edə biləcək vaxt fasilələri ilə təkrarlayır. Onda düşünmək olardı ki, hər şey çox aydın olacaq! Amma yox; bəzi xalqların artıq yaşadıqları, nəzərdən keçirdikləri və rədd etdikləri birdən-birə başqaları tərəfindən ən son söz olaraq kəşf edilir. Yenə də özümüzün heç vaxt yaşamadığımız təcrübənin yeganə əvəzedicisi incəsənət, ədəbiyyatdır. Onlar gözəl bir qabiliyyətə malikdirlər: dil, adət, sosial quruluş fərqlərindən kənarda, bir xalqın həyat təcrübəsini digərinə çatdıra bilirlər. Təcrübəsiz bir xalqa onilliklər boyu davam edən sərt milli sınaqları çatdıra bilər, ən yaxşı halda bütün bir xalqı lazımsız, ya səhv, hətta fəlakətli kursdan xilas edə, bununla da bəşər tarixinin döngələrini cilovlaya bilərlər. Aleksandr Soljenitsın
• Bu dünyada hər hansı bir şey qətisə, tarix bizə bir şey öyrədə bildisə, o da istədiyin hər kəsi öldürə biləcəyindir… Xaç atası (film, 1972)
• Bu gün dünyada bir çox insanlar dinsiz də ola biləcəyini və təkamül yolu ilə dindən üstün olduqlarını düşünürlər. Çoxlarının dini inancı yoxdur və buna görə də dünya heç vaxt bu qədər xaotik vəziyyətdə olmamışdır. Şübhəsiz ki, adət-ənənədə və tarixdə din adına bəşəriyyətin eqoizminə və cəhalətinə sərbəst hökmranlıq verilmişdir. İnsanın bu vəziyyətə qarşı qiyam edərək dini tərk etməsinin və din adı altında dünyada öz rolunu oynayan ruhu unutmasının səbəbi də budur. İnayat Xan
• Bu günü olmayan xalqın keçmişi də yoxdur. Əbu Turxan
• Bütün bəşəriyyət tarixi, hər halda, ümumbəşəri nüfuz və mütləq gücün fəthi uğrunda uzun sürən ölüm-qalım mübarizəsindən başqa bir şey deyil. Alber Kamyu
• Bütün tarix boyu şahlara baxsan,
  Görərsən qazanmış daim cəld olan. Nizami Gəncəvi
• Bütün tarixdə heç bir nümunə yoxdur ki, insan iradəsi və zəkasının bu məqsədə uyğunlaşdırdığı üsullarla hər hansı böyük mənəvi islahatları təkmilləşdirməsi; lakin dünyanın tərəqqisi hər addımda öz yolunda bir pislik və ya yanlışlıq qoyur ki, bəşəriyyətin ən müdrikləri öz məqsədlərinə görə heç vaxt düzəltmə yolunu tapa bilməzdilər. Nataniel Hotorn

C

• Cəmiyyətin bu günə qədərki tarixi sinfi mübarizə tarixidir. Karl Marks

Ç

Klio, yunan mifologiyasında Tarixin ilhamvericisi, Tarix arabasında təmsil olunur, kitabını yazmazdan əvvəl düşünür.

• Çox az adam tarixin özünü əymək əzəmətinə sahib olacaq; lakin hər birimiz hadisələrin kiçik bir hissəsini dəyişdirməyə çalışa bilərik və bütün bu hərəkətlərin cəmində bu nəslin tarixi yazılacaqdır. Robert Kennedi

D

• Deməli, tarix keçmişin keşiyində duran və hörmət edən, sədaqət və məhəbbətlə baxışını hardan gəldiyinə, olduğu yerə çevirənə məxsusdur; bu ehtiramlı münasibətilə o, sanki, varlığının özü üçün minnətdarlıq borcunu ödəyir. Fridrix Nitsşe
• Din insanlıq tarixinə hakim olan və cəmiyyətləri yaşadan ən böyük qüvvədir. Henri Bencamin Kostant
• Din — yaşadığımız duyğular dünyasının bəzi bioloji və psixoloji ehtiyaclarımıza görə daxilimizdə yaratdığımız arzular aləmi vasitəsilə nəzarət altına alınması yolunda göstərilən cəhddir. Ancaq din son məqsədinə heç vaxt çatmır. Dini təlimlərdə yarandıqları dövrlərə, insan irqinin hələ tamamilə cahil olduğu uşaqlıq günlərinə aid izlər vardır. Onun verdiyi təskinlik və təsəllilərə qəti surətdə inanmaq lazım deyil. Təcrübələrimiz bizə dünyanın uşaq bağçası olmadığını öyrədir. Dinin söykənməyə çalışdığı əxlaqi buyruqlar dindən başqa dayaqların mövcudluğunu zəruri edir. Çünki insan cəmiyyətləri bəzi əxlaq qaydaları olmadan yaşaya bilmir; itaətkarlığı dini inanc və əxlaq qaydaları ilə əlaqələndirmək təhlükəlidir. İnsanın təkamül prosesində dinin yerini müəyyənləşdirməyə çalışan şəxs görəcəkdir ki, din o qədər də qədim tarixə malik deyildir və bu tarix sivilizasiyaya yiyələnmiş fərdin uşaqlıqdan yetkinliyə keçid prosesində məruz qaldığı nevrozlara paraleldir. Ziqmund Freyd
• Dövlət idarəsindəki əsas proqramımız Cümhuriyyət Xalq Partiyası proqramıdır. Bunun əhatə etdiyi prinsiplər bizi idarəetmə və siyasətdə aydınlaşdıran təlimatlardır. Ancaq heç vaxt bu prinsipləri göydən endiyi düşünülən kitabların dogmaları ilə birlikdə saxlamamalıdırlar. Biz ilhamımızı göydən və qeybdən deyil, birbaşa həyatdan götürmüşük. Yolumuzu çəkir; yaşadığımız vətən, yaşadığımız türk milləti və min heyrət və iztirabları qeyd edən millətlər tarixinin yarpaqlarından çıxardığımız nəticələrdir. Mustafa Kamal Atatürk
• Dünən tarixdir, sabah bilinməyəndir, bu gün isə hədiyyədir. Franklin Delano Ruzvelt
• Dünya tarixi, az imtiyazlı adamların tarixidir. Henri Miller
• Dünya tarixi, azadlıq şüurluğunun inkişafından başqa bir şey deyil. Georq Vilhelm Fridrix Hegel
• Dünya tarixi dahi insanların tərcümeyi-halıdır. Tomas Karleyl
• Dünya tarixi dünya məhkəməsidir. Fridrix Şiller
• Dünya tarixi qarşısını almaq mümkün olanların cəmidir. Bertran Rassel
• Dünya tarixi yalnız böyük cinayətkarlardan və böyük cinayətlərə qadir olan, lakin təsadüf nəticəsində bunu etməyənlərdən bəhs edir. Fridrix Nitsşe
• Dünya tarixində ən böyük hünər və qəhrəmanlıqlar vətən naminə edilib. Jan Jak Russo
• Dünya tarixində ən pis şeylərin hamısı insanlıq adına edilib. Ayn Rand
• Dünya üzərində türkdən daha böyük, ondan daha qədim, ondan daha təmiz bir millət yoxdur və bütün insanlıq tarixində görünməmişdir!. Mustafa Kamal Atatürk
• Dünyanın tarixi-siyasi xəritəsi – küpəgirən qarının üzündəki qırışlar kimi dəyişib səyrişir. Rahid Ulusel
• Düşüncə tarixində yəqin ki, indiki dövrə tamamilə bənzəyən bir dövr olmamışdır. Hər yerdə mütəfəkkirlər iki şeyin şüurundadırlar, birincisi, sirr bölgəsi indiyə qədər heç vaxt bu qədər aydın şəkildə müəyyən edilməmişdir, ikincisi, bu bölgəyə indiyə qədər olduğundan daha asan daxil olmaq olar; buna görə də, bütün məktəblərin müstəntiqləri öz axtarışlarını qətiyyətlə davam etdirsələr, bəlkə də bəzi sirləri açmağa müvəffəq ola bilərlər. Həyatın və varlığın məlum faktlarını öyrənərkən qarşılaşdığımız problemlər, indiyə qədər olduğundan daha aydın tərifə həssasdır və suallarımızın cavabını bilməsək də, hələ də öz problemlərimizin həlli yollarını kəşf etməmişik. Problemlər, baxmayaraq ki, heç bir panacea (bütün çətinliklərin və ya xəstəliklərin müalicəsi və həlli) bizim əlimizdə hazır olmasa da, dünyanın xəstəliklərini müalicə edə bilərik, lakin onları müəyyən edə bildiyimiz həqiqət, sirrin hansı istiqamətə yönəldiyini göstərə biləcəyimizi və elmin, dinlərin və fəlsəfənin işığının əvvəllər qaranlıqlar diyarı hesab edilən geniş ərazilərə yayılması gələcəkdə uğurun təminatıdır. Müdriklərin və mistiklərin bir neçə dairəsi istisna olmaqla, biz beş yüz il əvvəlki vəziyyətdən daha çox şey bilirik; nə qədər təbiət qanunlarını kəşf etmişik, baxmayaraq ki, "şeylər olduğu kimi" (və mən bu sözləri çox qəsdən seçirəm) olması barədə biliklər sahəsində böyük irəliləyişlər əldə olundu, hələ də onları tətbiq edə bilmirik. Alisa Beyli
• Düşünürəm ki, tarix mənə hörmətlə yanaşacaq. Belə ki, bu tarixi özüm yazmağa hazırlaşıram. Uinston Çörçill

Ç

• Çox böyük tarix lazımdır ki, bir az ədəbiyyat alınsın. Uilyam Ceyms
• Çoxlarının zəncinin keçmişinə bu qədər az diqqət yetirməsinin əsas səbəbi bu araşdırmanın əhəmiyyətsiz olduğuna inanmaqdır. Onlar yalnız Mussolininin digər avropalıların köməyi ilə effektiv bir döyüş maşını qurduqdan sonra ondan silahsız və müdafiəsiz afrikalıları öldürmək üçün istifadə edən və yalnız öz biznesləri ilə məhdudlaşan hərəkətlərini tarix hesab edirlər. Mussolini Həbəşistanı darmadağın etməyə müvəffəq olsa, o, Sezarlar arasında "tarixə" yazılacaq və fəthi tərifləyərək yazılmış cildlər minlərlə yanlış təhsil almış zəncilərin evlərinə və kitabxanalarına yol tapacaq. Zalım güclülərin cinayətlərinin bu cür yozumu ilə həmişə zəifləri təlqin etmişdir. Karter Qodvin Vudson

E

• Ehtiras ümumi insan təbiətidir. Onsuz din, tarix, sevgi və incəsənət faydasız olardı. Onore de Balzak
• Ermənistan bir dövlət kimi bəşəriyyət tarixində heç bir mühüm rol oynamamış, onun adı ermənilərin səpələndiyi coğrafi termin olub güclü dövlətlərin-assuriyalıların, midiyalıların, iranlıların, yunanların, monqalların, rusların öz mübahisələrini həll etdikləri yer olmuşdur. Mən onlarla (ermənilərlə) heç zaman dil tapa bilmədim. Onların hiyləgərliyi olduqca iyrənc, alçaqlığı olduqca dözülməz, əclaflığı olduqca təəssüfləndiricidir. Aleksandr Qriboyedov

Ə

• Əgər bir irqin tarixi yoxdursa, dəyərli ənənəsi yoxdursa, o, dünya düşüncəsində əhəmiyyətsiz bir amilə çevrilir və məhv olmaq təhlükəsi qarşısında dayanır. Karter Qodvin Vudson
• Əgər hər şey tarixə gedirsə, onda tarix hər şeydir. Konstantin Kuşner
• Əgər mağara adamları gülməyi bacarsaydılar, tarix başqa yolla gedərdi. Oskar Uayld,
• Əgər sən onu oxumağı bacara bilsən, hər bir əşya sənə tarixdən xəbər verər! Henri Ford
• Əgər tarixdən bütün yalanları silsəniz, bu o demək deyil ki, yalnız həqiqət qalacaq — nəticədə ümumiyyətlə heç nə qalmaya bilər. Stanislav Eji Lets
• Əgər tarixdən öyrəniləcək bir dərs varsa o da məqsədə çatmaq üçün istifadə edilən pis vasitələrin yaratdığı deformasiyadır. Basil Hart
• Əgər tarixi bilmirsinizsə, bu, dünən anadan olmağınız deməkdir. Əgər siz dünən doğulmusunuzsa, istənilən lider sizə istədiyi hekayəni danışa bilər. Hovard Zinn
• Əmək bəşəriyyət tarixinin lap əvvəlindən yer üzərinə işıq saçan müqəddəs şamdır, onu söndürsəniz hər yer zülmətə çevrilər. Konstantin Uşinski
• Ən böyük anlaşılmazlıq tarixi faktlara gəldikdə əxlaqa girməkdir. Deni Didro
• Ən gediş-gəlişli hərəkət çox vaxt tarixin dalanlarında olur. Arnold Cozef Toynbi
• Ənənə adətən insanların bildiyi bir şeyə əsaslanır; tarix çox vaxt yalançının istehsalıdır. Devis Cefferson
• Əsrlər boyu baş verən tarixi hadisələr nəticəsində Azərbaycan xalqı müxtəlif xalqların malik olduğu ən yaxşı xüsusiyyətləri mənimsəmiş və öz musiqi sənətini müstəqil inkişaf etdirmişdir. Təsadüfi deyildir ki, ən yaxşı ifaçılar, ən yaxşı müğənnilər məhz Azərbaycandan çıxır. Üzeyir Hacıbəyli

F

• Fanatizm tarixi, hər səhifəsi göz yaşı və qanla yazılmış və odda qurudulmuşdur. Pyer Büast
• Fəaliyyətləri pislənsə də, tarix cəsarətli dəlisovları sevir. Jül Vern
• Fəlsəfə dəyişməz, əbədi olanı, özlüyündə mövcudatı dərk etmək istəyir; onun məqsədi – həqiqətdir. Tarix isə nə vaxtsa mövcud olmuş, başqa bir vaxtda isə sıradan çıxmış və yeri başqaları tərəfindən tutulmuş olanlardan danışır. Əgər biz bundan çıxış ediriksə ki, həqiqət əbədidir, onda o keçici olanların sırasına daxil olmur və deməli, onun tarixi yoxdur. Amma əgər onun tarixi varsa, tarix ancaq idrakın keçmiş obrazlarının təsviri olduğundan, burada həqiqəti tapmaq mümkün deyil, belə ki, həqiqət ötəri, keçmiş ola bilməz. Georq Vilhelm Fridrix Hegel
• Fizika tarixi sanki təkrarlanırsa belə, adətən — yaxından baxdıqdan sonra məlum olur ki, tarixin dairəsi bağlanmır, çoxlu sürprizlərlə dolu bölgələrə aparır. Mixal Heller

G

• Genetik olaraq "tarix" sözü həqiqətin axtarışı, onun öyrənilməsi deməkdir. Və siz həmişə nəyi araşdıracağınızı dəqiq söyləməlisiniz. Lev Qumilyov

H

• Heç bir elm tarix qədər öz qapılarını oxucu kütləsinin üzünə geniş açmır. İohann Heyzinq
• Heç kim tarixi dəyişdirmədən yaza bilməz. Ernest Renan
• Herodot tarixin atasıdır. Siseron
• Həqiqətə münasibətdə tarix dinə münasibətdə ilahiyyat kimidir, yəni barələrində danışmağa dəyməz. Robert Xanlayn
• Həqiqi müəllim adını daşıyan insan həmişə, tarixin ən çətin dövrlərində dəyanətli, dözümlü olubdur və mənəviyyatını hər şeydən yüksək tutubdur. Heydər Əliyev
• Hər bir hökumətin, hər bir ölkənin zəruri hallarda güc tətbiq etmək hüququ var. Məsələn, birlik naminə. Məhv etmədən qura bilməzsiniz. Bir ölkə qurmaq üçün Stalin güc tətbiq etmək və öldürmək məcburiyyətində qaldı. Mao Tse-tung güc tətbiq etmək və öldürmək məcburiyyətində qaldı. Dünyanın bütün tarixini dolandırmadan yalnız son iki hadisəni qeyd etmək. Bəli, qanlı bir basqının haqlı və haqlı olduğu hallar var. Zülfiqar Əli Bhutto
• Hər bir xalq onun fantaziyasının kifayət etdiyi qədər tarixə malikdir. Maksim Zvonaryev
• Hər bir xalqın tarixin və təcrübənin şıltaqlığı ilə formalaşan fərqli maneələri və fərqli məqsədləri var. Bununla belə, mən bütün dünyada gənclərlə söhbət edərkən müxtəliflikdən deyil, onların məqsədlərinin, istəklərinin, narahatlıqlarının və gələcəyə ümidlərinin yaxınlığı məni heyran edir. Robert Kennedi
• Hər bir insan onunla doğulan və onunla birlikdə ölən bir dünyadır; hər məzar daşının altında dünya tarixi yatır. Henrix Heyne
• Hər bir insan özü üçün yaşayır, şəxsi məqsədlərinə çatmaq azadlığından istifadə edir və bütün varlığı ilə hiss edir ki, müəyyən bir anda o, müəyyən bir hərəkəti həyata keçirə bilər və ya həyata keçirə bilməz; lakin başa çatan kimi həmin hərəkət düzəlməz olur, o, artıq azadlıq yox, təqdir xarakteri daşıyan tarixin irsinin bir hissəsinə çevrilir. Hər bir insanda həyatın iki aspekti var: şəxsi həyat, o qədər azaddır ki, maraqları da bir o qədər mücərrəddir; və ibtidai, sürü həyatı, insan qaçılmaz olaraq ona təyin edilmiş qanunlara əməl edir. İnsan şüurlu olaraq özü üçün yaşayır, lakin şüursuz olaraq tarixin, bəşər cəmiyyətinin məqsədlərini həyata keçirə bilən alətə çevrilir. Bir dəfə həyata keçirildikdən sonra bu əməl düzəlməzdir və onun nəticələri başqa insanların milyonlarla digər hərəkətləri ilə eyni vaxta düşərək tarixi əhəmiyyət kəsb edir. İnsan sosial nərdivanda nə qədər yüksək yer tutursa, onun qohum olduğu insanların sayı nə qədər çox olarsa, onun hər bir hərəkətinin əvvəlcədən müəyyən edilməsi və qaçılmazlığı bir o qədər aydın görünür. Lev Tolstoy
• Hər bir qeyd məhv edilib və ya saxtalaşdırılıb, hər kitab yenidən yazılıb, hər şəkil yenidən rənglənib, hər heykəl və küçə binasının adı dəyişdirilib, hər tarix dəyişdirilib. Proses isə gündən-günə, dəqiqə-dəqiqə davam edir. Tarix dayandı. Partiyanın həmişə haqlı olduğu sonsuz bir hədiyyədən başqa heç bir şey yoxdur. 1984
• Hər bir millət o zaman səadət və nicatda olur ki, əvvəl əmrdə özünü tanıya. Yəni hər bir millət öz qövmiyyətini, dilini, dinini, tarixini, adət və əxlaqını, keçmişini, bu gününü və gələcəyini öyrənməlidir. Əli bəy Hüseynzadə
• Hər nəslin bir taleyi var. Bəziləri üçün tarix qərar verir. Bu nəsil üçün seçim özümüz olmalıdır. Dəyişikliklər içərisində bizim taleyimiz xalqımızın dəyişməz xarakterinə və onların inancına söykənəcək. Lindon Conson
• Hər zaman və hər ölkədə tarixi öz yolunda dayandırmaq istəyən insanlar var. Gələcəkdən qorxurlar, indiyə inamsızlıq edirlər və əslində heç vaxt mövcud olmayan rahat keçmişin təhlükəsizliyinə müraciət edirlər. Robert Kennedi
• Hərə öz zəmanəsində oturub tarix yaza bilməz; bütün ruhu ilə keçmişə köçmək, dövrün ab-havasına bələd olmaq və indiyə keçmişlə birlikdə qayıtmaq lazımdır. Əbu Turxan
• Hətta allahlar da keçmişi dəyişə bilməzlər. Aqafon
• Hətta özünü ümumbəşəri adlandıran bir tarix hələ də bir neçə yerli tarixin ifadəsindən başqa bir şey deyildir, onların arasında (və onların arasında) boşluqlar dolu yerlərdən qat-qat çoxdur. Klod Levi-Straus

X

• Xalq gərək daim öz kökünü xatırlasın. Heydər Əliyev
• Xalqın tarixi həm də onun vəsiyyətidir. Vilhelm Şvebel
• Xalqın tarixi yaddaşı həmin xalqın yaşadığı əxlaqi-mənəvi mühiti formalaşdırır. Azad Mirzəcanzadə
• Xarabalıqları olmayan ölkənin xatirələri, xatirələri olmayan ölkənin isə tarixi ola bilməz. Cirolamo Savonarola.
• Xristianlıq olmasaydı, kim bilir Avropanın tarixi necə olardı. Roma bütün Avropanı fəth edəcək və onun legionları hunların hücumunu dəf edəcəkdi. Romanı məhv edən almanları və hunları yox, xristianlıq idi. Adolf Hitler

İ

• İdeyaların tarixi — bu səhvlərin tarixidir. Alfred Norz Vaythed
• İmperializmin, xüsusilə zəngin tarixi təcrübəsi və mədəni keçmişi olan köklü cəmiyyətlərdə gördüyü ilk iş, mövcud nəsli tarixindən ayırmaq olmuşdur. İmperializm bu işdə o qədər müvəffəqiyyətli olmuşdur ki, uyğun cəmiyyətlərin islahatçıları keçmişlə bütün əlaqələrini kəsdilər və keçmişlərini tanımaz oldular. Halbuki imperialistlər, son dərəcə iman və eşqlə keçmiş əsərlərini diriltməyə, qorumağa və tanıtmağa çalışdılar. İkinci dünya müharibəsində Avropa şəhərləri bombalanarkən tarixi miraslarını can və mallarını fəda etmək bahasına olsa da qorumağa çalışdılar və bunun üçün mübarizə apardılar. Əli Şəriəti
• İncəsənət heç vaxt insanı tək qoymayıb, həmişə onun tələbatlarına və idealına cavab verib, bu idealı tapmaqda ona kömək edib, insanla doğulub, onun tarixi həyatı ilə yanaşı inkişaf edib. Fyodor Dostoyevski
• İngilislərin fikri təəssüf ki, qarışıq idi. Bütün bu illər ərzində, fəlakətdən bir az əvvələ qədər, Britaniya xalqı başqa bir müharibənin mümkünlüyünü düşünməkdən belə imtina etdi. Son müharibə öz dağıntıları ilə o qədər dəhşətli olmuşdu ki, sivil dövlətlər arasında bu alçaldıcı və alçaldıcı daxili çəkişmənin təkrarlanması "ağılsız" idi. Müharibə təkcə dözülməz deyildi, həm də inanılmaz idi. Axı işğalçı qoşunlarımızın layiqli və hörmətli xalq olduğunu bildiyi alman xalqı əslində müharibə istəmirdi. Sadəcə Kayzer və militaristlər idi. Təəssüf ki, almanların tarix boyu bu cür liderliyə necə asanlıqla tabe olduqlarını və müharibələri — Bismarkın rəhbərliyi altında olduğu kimi — qısa və uğurlu olduğu müddətdə necə asanlıqla alqışladıqlarını unutduq.
  • Dəyişiklik küləkləri, 1914–1939 (1966), səh. 384–385
• İnsan həyatının potensial gözəlliyi insanın daima təkrarlanan qisas mahnısı ilə daim çirkinləşir. Tarixin okeanları daim yüksələn qisas selləri ilə təlatümlü olur. İnsan heç vaxt lex talionis (Bərabər qisas qanunu) əmrindən yuxarı qalxmayıb: "Ömrə can, gözə göz, dişə diş, ələ əl, ayaqa ayaq". İntiqam qanununun heç bir sosial problemi həll etməməsinə baxmayaraq, kişilər onun fəlakətli yolunu davam etdirirlər. Tarix bu öz-özünə məğlubiyyət yolu ilə gedən xalqların və fərdlərin dağıntıları ilə doludur. Martin Lüter Kinq
• İnsan tamamilə günahkar deyil, çünki, tarixi o başlatmadı, amma tamamilə günahsız da deyil, çünki, tarixi davam etdirdi. Alber Kamyu
• İnsan tarixçi rəftarını qəbul etdiyinə görə, dost sevgisi, düşmənə nifrət kimi bütün mülahizələri unutmalı olur… Çünki canlılar gözdən məhrum olanda yararsız hala düşdüyü kimi, onların tarixi də elədir, geri çəkilən həqiqət faydasız bir nağıldan başqa bir şey deyil. Polibi
• İnsan zəkası hərəkətin mütləq davamlılığını başa düşə bilməz. İstənilən hərəkatın qanunları insan üçün yalnız özünün təşkil etdiyi vahidləri ayrıca tədqiq etdikdə başa düşüləndir. Ancaq eyni zamanda, insan səhvlərinin əksəriyyəti fasiləsiz hərəkətin ayrılmaz vahidlərinin özbaşına təcrid olunmasından və ayrıca araşdırılmasından irəli gəlir. Sonsuz kiçiklərlə məşğul olmaq sənətinə nail olan müasir riyaziyyat sahəsi indi həll olunmayan kimi görünən digər, daha mürəkkəb hərəkət problemlərinin həllini təmin edə bilər. Qədimlərə məlum olmayan bu müasir riyaziyyat sahəsi hərəkət məsələlərini həll edərkən sonsuz kiçiklik anlayışını qəbul edir və beləliklə, hərəkətin əsas şərtinə (mütləq davamlılıq) uyğun gəlir və bu yolla insan şüurunun etdiyi qaçılmaz səhvi düzəldir. Davamlı hərəkəti tədqiq etmək əvəzinə hərəkətin ayrı-ayrı elementləri ilə məşğul olarkən qaça bilməz. Tarixi hərəkət qanunlarının tədqiqində tamamilə eyni şey baş verir. Saysız-hesabsız insan iradəsinin yaratdığı bəşəriyyətin hərəkəti fasiləsiz həyata keçirilir. Bu qanunları başa düşmək hekayənin məqsədidir. Lakin davamlı hərəkət qanunlarını başa düşmək üçün insan ağlı ayrı-ayrı ixtiyari vahidləri qəbul edir. Birinci tarixi prosedur, hər hansı bir hadisənin başlanğıcı olduğu və ola bilməyəcəyi halda, ixtiyari olaraq bir sıra fasiləsiz hadisələrin götürülməsi və digərlərindən ayrı araşdırılmasından ibarətdir. İkinci prosedur, insanın, imperatorun və ya liderin hərəkətlərinin insanların iradəsi nəticəsində araşdırılmasından ibarətdir, halbuki bu nəticə heç vaxt təcrid olunmuş tarixi xarakterin fəaliyyətində ifadə olunmur. Tarix elmi inkişaf etdikcə öz tədqiqatları üçün həmişə getdikcə daha kiçik vahidləri qəbul edir və bununla da həqiqətə yaxınlaşmağa çalışır. Ancaq tarixin istifadə etdiyi vahidlər nə qədər kiçik olsa da, birliyi ayırmaq, hər hansı bir hadisənin başlanğıcını qəbul etmək, bütün insanların iradələrinin tək bir xarakterin fəaliyyəti ilə ifadə olunduğunu görmək faktı, mən deyirəm, bu faktın özü onu çirkləndirir, səhvdir. Tənqidin ən kiçik səyi altında tarixin hər bir nəticəsi toz-toz olur və arxasında heç nə qoymur və bu, yalnız ona görədir ki, tənqid müşahidə ölçüsü kimi daha böyük və ya kiçik vahid seçir — bu, onun hüququdur, çünki tarixi birlik həmişə özbaşınadır. Yalnız öz müşahidəmiz üçün sonsuz kiçik vahidi — tarixin diferensiallarını, yəni insanların vahid istəklərini — götürməklə və inteqrasiya sənətini əldə etməklə (bu sonsuz kiçik olanların cəmini birləşdirərək) tarixin qanunlarını başa düşməyə ümid edə bilərik. Lev Tolstoy
• İnsanı yaşadan, irəli aparan arzulardır. Amma hər bir insanın qəlbinin dərinliyində bir tarixdə qalmaq arzusu da var. Əbu Turxan
• İnsanlar öz tarixlərini yaradırlar, amma etdikləri tarixi anlamırlar. Raymond Aron
• İnsanlar tarixdən ibrət ala bilsəydi, bir çox şey öyrənə bilərdi! Lakin ehtiras və qərəz bizim gözlərimizi qamaşdırır, və təcrübənin saçdığı nur, gəminin dalındakı fənər kim, yalnız arxada qalmış dalğaları işıqlandırır. Semuel Teylor Kolric
• İnsanları məhv etməyin ən təsirli yolu, onların tarixi haqqında öz anlayışlarını inkar etmək və məhv etməkdir. Corc Oruell
• İnsanların əhliləşdirilməsi: bunu tarix boyu heyvanlar həyata keçirib. Rahid Ulusel
• İnsanların tarixdən aldıqları əsas dərs bundan ibarətdir ki, onlar ondan heç bir dərs ala bilmirlər. Georq Vilhelm Fridrix Hegel
• İnsanlıq tarixi — düşüncə tarixidir. Corc Herbert
• İntiqam qanununun heç bir sosial problemi həll etməməsinə baxmayaraq, kişilər onun fəlakətli yolunu davam etdirirlər. Tarix bu öz-özünə məğlubiyyət yolu ilə gedən xalqların və fərdlərin dağıntıları ilə doludur. Martin Lüter Kinq
• İstənilən xalqın tarixində çoxlu səhifələr var ki, onlar həqiqət olsaydı, möhtəşəm olardı. Deni Didro
• İyirmi ildən artıq təcrübədən əldə edilən faktlar bizə zəncinin öyrənilməsi ilə bağlı müəyyən çıxarışlar etməyə imkan verir. Hər on min nəfərdən yalnız bir zənci onun irqinin düşündüyünü və hiss etdiyini və dünyanın düşüncəsində əhəmiyyətsiz bir amilə çevrilməməsi üçün cəhd və bacardıqlarını ortaya qoymaq səyində maraqlıdır. Ancaq adət-ənənələrə və təhsilə görə, zəncilərin böyük əksəriyyəti digər irqlərin tarixi və statusu ilə maraqlanır və bu bilikləri təbliğ etmək üçün hər il milyonlar xərcləyirlər. Bu məbləğlə yanaşı, təbii ki, zənci olmamağa çalışan cihazlar üçün ödənilən böyük məbləğ də nəzərə alınmalıdır. Karter Qodvin Vudson
• XX əsrdə yaşadığımız ideologiyaya və onun konsepsiyasına görə bizim tariximiz təhrif olunmuşdur. Ona görə də mən çox çalışdım ki, biz XX əsrin tarixini yazaq. Çünki, tariximiz, bir tərəfdən, təhrif olunub, digər tərəfdən isə, bəziləri keçmişdə nə varsa, götürüb qəzetlərdə, kitablarda qaralamağa, pisləməyə başlayıblar. Vaxtilə hamımız gənc idik, o vaxtki, ideologiya bizə nə verirdisə, onu da qəbul edirdik. Biz Kommunist Partiyasının, Oktyabr İnqilabının tarixini, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmasının, 26 Bakı komissarının tarixini öyrənirdik. Bunun üçün indi günahkar axtarmaq düzgün deyil. Heydər Əliyev

K

• Kapitalist dövlətlərə: istər-istəməz tarix bizim tərəfimizdədir. Səni dəfn edəcəyik. Nikita Xruşşov
• Keçmişi olmayan xalqın gələcəyi də yoxdur. Oljas Süleymenov
• Keçmişimizin izlərini tarixin qaranlıqlarında deyil, bu günümüzün iç qatında axtarmalıyıq. Əbu Turxan.
• Kim təkrarsızlıqdan çox danışırsa, o, tarixi pis bilir. V. Şeebel,
• Kitablar sivilizasiyanın nümunəsidir. Kitabsız ədəbiyyat, tarix itər. Həyati incəliklər olan lirika, psixoloji və elmi biliklər mənasız olar. Henri Toro
• Kommunizm həm proletariatın tam ideoloji sistemi, həm də yeni ictimai sistemdir. Hər hansı digər ideologiyadan və hər hansı digər ictimai sistemdən fərqli olaraq, kommunizm bütün bəşər tarixində ən mükəmməl, ən qabaqcıl, ən inqilabi və ən rasional sistemdir. Feodalizmin ideologiyası və sosial sistemi indi yalnız tarix muzeyində özünə yer tapır. Mao Tszedun
• Kral tarixin köləsidir. Lev Tolstoy

Q

• Qadınlar tarix yaradırlar, baxmayaraq ki, tarix yalnız kişilərin adlarını xatırlayır. Henrix Heyne
• Qaliblər tarix yazır. Vyetnam atalar sözləri
• Qaliblər və uduzanlar tarixdən fərqli dərslər alırlar. Vilhelm Şvebel
• Qaliblərin yazdıqları tarix kitabları məğlub olanların məğlubiyyətdən düzgün dərs almasının qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulub. Vilhelm Şvebel
• Qədim dünya yazıçılarını bir cəhət birləşdirir: Faciə və məhəbbət. Hərb və sülh oppozisiyasını yalnız XIX əsrin yazıçıları görə bilmişlər. Qədim tarixi əsərlərin isə bir düsturu var:Hərb. Müharibənin hər bir anı salnaməçi sözü ilə ilmələnib, ömrü min illərlə ölçülən sülhə isə salnamələrdə yer tapılmayıb. Oljas Süleymenov
• Qətllər heç vaxt dünya tarixinin gedişatını dəyişdirə bilməyib. Bencamin Dizraeli
• Qəzalara inanmıram. Tarixdə yalnız qarşılaşmalar var. Qəzalar yoxdur. Eli Vizel
• Qəzetlər tarixin saniyə əqrəbləridir. Artur Şopenhauer
• Qiymətli sularının inkişafı və qorunması üçün ağılla plan qura bilməyən xalq, uzaqgörənliyi üzündən qurumağa məhkum olacaq. Tarixin ağır dərsləri bir vaxtlar ilə fəxr etmiş sivilizasiyaların boş qumları və xarabalıqları üzərində yazılıb. Lindon Conson
• Qrammatikasız oratoriya – axmaq, poeziya – pəltək, fəlsəfə – əsassız, tarix – anlaşılmayan, hüquq elmi isə şübhəlidir. Mixail Lomonosov
• Quranın dediyinə görə İsa imam Mehdinin əlindən tutmuş halda gələcək. O zaman sülh və barışıq bütün dünyanı bürüyəcək. Mehdi və İsaya səslənirəm ki, tez gəlin, tez gəlin ! Gəlsinlər tez gəlsinlər. Məgər bu düz deyilmi ki, dünyanı təhlükələr əhatə edib?! Bu gün bütün zaman və məkanların düşmənləri Fələstinin işğal edilmiş ırazilərində toplanmışdır. Mən inanıram ki, tarixin bütün müharibələrinin möhürü məhz bu Qəzzə müharibəsi olacaqdır. Biz Fələstində sülh və barış üçün döyüşürük. Bu bizim və bütün Latın Amerikalıların xeyrinədir.  (azərb.) Uqo Çaves

M

• Məhəbbət qadının həyatında bir tarix, kişinin həyatında isə epizoddur. Jan Pol
• Mən bilirəm ki, ölümümdən sonra mənim məzarıma çoxlu zibil atacaqlar, amma tarixin küləyi amansızcasına onları dağıdacaq! İosif Stalin
• Mən, Müqəddəs Kitabda, doğruluğun əlaməti olan daha çox sübutlar görürəm, nəinki hər hansı dünyəvi tarix üzrə əsərlərdə. İsaak Nyuton
• Mən noxud saymağı tarixi öyrənməkdən üstün tuturam. İohann Fixte
• Mən örtünün qəti əleyhinəyəm. Xüsusən də hicablı və örtülü tələbələrə və gənc tələbələrə qarşı. Bizdə tarixdə belə şey olmayıb, dinimizdə belə bir ənənə olmayıb. Biz haqq dini bizim üzərimizə qoyulan dindən ayırmağı bacarmalıyıq. Amma bizim öz yolumuz var. Nursultan Nazarbayev
• Mən öz dinimi, öz ədəbiyyatımı, öz duyğularımı, kədər və iztirablarımı, dərdlərimi və ehtiyaclarımı düşündüyüm zaman, gerçəkdə özümü düşünürəm. Mənim fərdi deyil, ictimai və tarixi özüm bu mədəniyyətin doğulub ortaya çıxdığı qaynaqdır. Bu səbəbdən mədəniyyət mənim cəmiyyətimin, tarixin varlığı olan quruluşun təcəllisidir, əks olunmasıdır; lakin xüsusi şərtləri olan özünə xas tarixi dövrdə iştirak edən, fərqli mənşəyi olan, maddi, iqtisadi və ictimai quruluşun meydana gətirdiyi xüsusi dərdlərə, düşüncələrə, anlayış və meyllərə alışmış bir cəmiyyətdə bir sıra saxta taktikalar, o cəmiyyətin mədəniyyətini zehnindən silir. Sonra başqa bir zamana və tarixi dövrə, başqa bir iqtisadi sistemə, başqa sosial və siyasi bağlara aid olan mədəniyyəti mənim mədəniyyətimin yerinə yerləşdirir. Artıq mən özümü düşünmək istədiyim zaman, başqa bir cəmiyyətin mədəniyyətini öz mədəniyyətim olaraq düşünürəm, o zaman özümə aid olmayan dərdlərə həmsöhbət oluram. Mənim mədəni, fəlsəfi və ictimai həqiqətimlə uyğunlaşmayan problemlərdən ötəri fəryad edirəm. Nəticədə o cəmiyyətə və o cəmiyyətin sosial, iqtisadi, siyasi və tarixi şərtlərinə aid olan, lakin mənə aid olmayan ideallar və iztirablarla qarşılaşıram. O dərdləri, iztirab və idealları öz dərd, iztirab və ideallarım olaraq görməyə başlayıram. Əli Şəriəti
• Mən yalnız Allah və tarix qarşısında məsuliyyət daşıyıram. Fransisko Franko
• Mənəviyyat və əxlaq tarixin ruhudur. Jozef Juber
• Mənim üçün iki imkan var: ya planlarımın tam həyata keçirilməsinə nail olmaq, ya da uğursuzluq. Müvəffəqiyyət qazansam, tarixin ən böyüklərindən biri olacağam, uğursuz olsam, qınanacaq, rədd ediləcək və lənətlənəcəyəm. Adolf Hitler
• Mənim üçün roman tarixə heç vaxt düşməyəcək insanların hekayəsidir. Alfons Dode
• Mifologiya bir xalqın onun mənşəyi, ən qədim tarixi, qəhrəmanları, tanrıları və s. haqqında sonradan icad edilmiş etibarlı məlumatlardan fərqli olaraq ilkin inanclarının məcmusudur. Ambroz Birs
• Millətçilik özü-özlüyündə hörmətə layiq, hətta möhtəşəm bir hadisədir, çünki o, xalqların həyatında bir zərurətdir. Mən hətta düşünürəm ki, bəşəriyyətin təkamülü tarixində millətçilik dindən sonra insan ruhunun ikinci böyük mərhələsidir. O, tarixdə ən böyük qəhrəmanlıqların nədəni olmuş, yenə də olacaq. Onsuz bir sıra xalqlar yenə də yadların zülmü altında inləməli olacaqdı və məhz onun sayəsində hələ bir çoxları uyğun çıxış yolu tapacaq… Həqiqi, dürüst, sonunadək özünə sadiq qalan millətçi, özününkünü müdafiə edərkən, başqasınınkı üzərində hər hansı zülmü də rədd etməlidir. Əhməd bəy Ağaoğlu
• Milli ideologiyamızı hər yerdə tətbiq etmək üçün məktəblərdə Azərbaycan xalqının tarixinin tədrisinə çox ciddi fikir vermək lazımdır… Gənclərimiz öz tarixini, öz tarixi keçmişini gərək yaxşı bilsinlər. Çünki mənəviyyatımız, gənclərin bugünkü və gələcək mənəviyyatı bununla bağlıdır. Heydər Əliyev
• Müasir tarix sənədi abidəyə çevirən mexanizmdir. Mişel Fuko
• Müasir tarixin ən vacib faktı Şimali Amerikanın ingilis dilində danışmasıdır. Otto fon Bismark
• Müxtəlif irqləri qane etmək iqtidarında olmayan dövlət özünü qınayır; onları zərərsizləşdirmək, udmaq və ya qovmaq üçün çalışan dövlət öz canlılığını məhv edir; onları qəbul etməyən dövlət özünüidarənin əsas təməlindən məhrumdur. Deməli, millilik nəzəriyyəsi tarixdə geriyə doğru atılmış bir addımdır. Lord Con Akton

N

• Napoleon gənc ikən leytenantlıq dövründə içinə qapalı bir insan idi. Olduğu mühitin ətrafında partilər verilər, insanlar dayanmadan əylənərkən Napoleon heç qatılmazdı. O passiv duruşu və solğun çöhrəli halını görənlərə belə deyərdi. "Tarix nümunələri ilə doludur, gün gəlir nəfəs çöhrəli, amma ehtiraslı olan adamlar önə çıxarlar və zəngin modabazların, ağıllanmaz gözəl fahişələrin və onların başçılarının hakimiyyətini əllərinə keçirərlər". Napoleon Bonapart
• Nə qədər ki, biz onu xatırlamayırıq, tarix təkrarlanır. Aleksandr Minçenkov
• Nə qədər qəribə olsa da, bəzən qaliblər məğlub etdikləri düşmənlərini təqlid edirlər. Tarixdən buna aid çoxlu misallar göstərmək olar. Lyuk de Klapye Vovenarq
• Nə üçün mən onu geyindirməliyəm? Geyindirməliyəm ki, o dövrünün gülünc kişi dəbində görünsün? Son yenilikləri özündə daşıyan bu heykəllərdən daha bayağı heçnə yoxdur. Avropanın istənilən böyük şəhərində əcaib dövrün dərzisinin modelləri kimi maskalanmış belə heykəlləri görmək olar. Digər tərəfdən çılpaq insan forması tarixdə hər hansı xüsusi ana sahib olmamışdır; o əbədidir və hər yaş kateqoriyasına aid insanda bu sevinclə qarşılanır. Oqust Rodin

O

• O xalqlar tarixdə daha düzgün mövqe tuta bilir ki, onlar başqalarının tarixindən də dərs almağı bacarırlar. Bu dərs isə təkcə tarixi salnamələr vasitəsilə deyil, daha çox dərəcədə bədii ədəbiyyat vasitəsilə mənimsənilir. Nüayma
• Odur ki, tarixi oxuyarkən və ya yazarkən əvvəl, eyni vaxtda və sonra baş verənlərə deyil, faktların nəqlinə daha az əhəmiyyət vermək lazımdır; çünki hər bir hadisənin xoşbəxt və ya bədbəxt səbəblərini, vasitələrini, niyyətlərini və nəticələrini axtarmağı boğarsaq, tarix ağıl oyunundan başqa bir şey deyil; artıq oxucunun təlimatı üçün istifadə edilmir; bu anda diqqəti yayındırır, lakin gələcək üçün heç bir faydası yoxdur. Polibi
• Ola bilsin ki, müasir bədbinliyimizin səbəbi tarixə iqtisadi həyatda fərdlər arasında, siyasətdə qruplar arasında, dində məzhəblər arasında, müharibədə dövlətlər arasında gərgin münaqişələr axını kimi baxmaq meylimizdir. Bu, tarixin daha dramatik tərəfidir; tarixçinin diqqətini və oxucunun marağını cəlb edir. Amma nifrətdən qaynar və qanla qaralmış o Missisipidən üz döndərib, çayın sahillərinə baxsaq, daha sakit, lakin daha ruhlandırıcı səhnələr görürük: uşaq böyüdən qadınlar, ev tikən kişilər, torpaqdan yemək götürən kəndlilər, həyatın rahatlığını yaradan sənətkarlar, bəzən müharibə əvəzinə sülh təşkil edən dövlət xadimləri, vəhşiləri vətəndaş kimi formalaşdıran müəllimlər, ahəng və ritmlə qəlblərimizi ram edən musiqiçilər, səbirlə bilik toplayan alimlər, həqiqəti axtaran filosoflar, sevginin hikmətini irəli sürən müqəddəslər. Tarix çox vaxt qanlı axının şəkli olmuşdur. Sivilizasiyanın tarixi banklarda baş verənlərin rekordudur. Vill Dürant
• Ola bilsin ki, tarixi kitablardakı hər bir söz – hətta açıq-aşkar qəbul etdiyin sözlər də xalis uydurmadır. Corc Oruell

Ö

• Öz xalqının tarixini, qonşu ölkələrin tarixini bilmək hər kəs üçün, lakin böyüməkdə olan gənc nəsil üçün daha vacibdir. Onlar qəhrəmanlıq səhifələri vətənpərvərlik və Vətənlə bağlı hər şeyə məhəbbət hissləri tərbiyə edən Azərbaycan tarixi ilə bağlı dərin bilgilərə sahib olmalıdırlar. Ziya Bünyadov

R

• Rəhbərliyin bir günahkar və ya oğru tərəfindən zəmanət altına alındığı bir respublikada şərəfli insanların öldürülməsi və ya həbs edilməsi normaldır… Məni lənətləyin. Bunun heç bir əhəmiyyəti olmayacaq, çünki tarix mənim yanımda olacaq. Fidel Kastro
• Rəsmi tarix mövcud olmuş ən böyük qatillərin tarixidir. Qabil Habili bu gün öldürmüş deyil, amma bu gün Qabil Habili ağıl uğruna öldürür və qürur medalı istəyir. Alber Kamyu
• Roman insanların hekayəsidir, tarix isə padşahların romanıdır. Alfons Dode

S

• Sağlığında xalqın sevimlisi və öldükdən sonra adı tarixin bəzəyi olmaq dünyada ən böyük səadətdir. Mirzə Fətəli Axundov
• Səlcuqlulardan başlayaraq, Anadolu torpaqları istismar olunan məzlum xalqın üsyanlarının beşiyi olmuş, cəsur liderlərin və döyüşçülərin qanı ilə suvarılan məhsuldar Anadolu torpağı üsyanlardan yoğrulmuşdur. Bu torpaqlar üsyankar torpaqlardır və köklərimiz buradadır. Saysız-hesabsız bu üsyanlar və qiyamlar Anadolu inqilabını böyüdür və ona güc qatırdı. Ədalətli bir həyat üçün bəzən beş və ya on il davam edən bu üsyanlar, istismar və zülmün hakim olduğu vətənimizdə üsyan ənənəsi yaratdı. Tarixi axın və inkişaf fasiləsizdir. Hər mərhələ, hər dönüş, hər məğlubiyyət və qələbə yeni bir proses yaradır. Üsyan hərəkatı onilliklər ərzində bütün Anadolu torpaqlarına yayıldı və bu gün də davam edir. Anadoluda anti-imperialist, anti-oliqarxik demokratik xalqın sabitliyi, yəni Anadolu inqilabının imperializmə və birgə faşist hökumətinə qarşı mübarizə aparır. Anadolu inqilabı uğrunda can verməyə hazırıq. Gənc, yaşlı, işçi, müəllim, kişi, qadın, müstəqilliyimizin və azadlığımızın qiymətini ödəyəcəyik ki, nəticədə əldə edəcəyik. Dursun Qaradaş

Ş

• Şairlər həmişə haqlıdır. Tarix onların tərəfindədir. Osip Mandelştam

T

Tarix bizə buraxdığımız səhvləri və insan ruhunun qorunmalı olduğumuz qaranlıq guşələrini tanımağa kömək edir. ~ Barak Obama

Tarix çox vaxt qanlı axının şəkli olmuşdur. Sivilizasiyanın tarixi banklarda baş verənlərin rekordudur. ~ Vill Dürant

"Tarixin dediyi əslində bəşəriyyətin uzun, ağır və qarışıq arzusundan başqa bir şey deyil." Artur Şopenhauer

Tarix bizə aid deyil, biz ona aidik. Hans-Georq Qadamer

Tarix: hökmdarların, adətən cəngavərlərin və adətən axmaqların işi olan, adətən əhəmiyyətsiz hadisələrin, adətən yalan izahı. Ambroz Birs

• Tarix – Adəmdən atoma qədər yorucu bir gəzintidir. Leonard Levinson
• Tarix ancaq arabir onların coğrafi dünyasını xatirələrlə işıqlandırmalıdır. Baş verənlər çox təəccüblü olmalıdır və insanı onu çağırmağa məcbur etmək üçün sırf coğrafi səbəblərə görə olmalıdır. Amma əgər şagird bu zamandan və tarixdən keçibsə, onda onun fəaliyyət dairəsini göstərmək lazımdır; sonra coğrafiya tarixlə birləşərək bir bədən təşkil edir. Qoqol
• Tarix aristokratiya qəbiristanlığıdır. (Vilfredo Pareto)
• Tarix artıq heç nəyin yoxlanması mümkün olmayan yerdən başlayır. V.Verxovski
• Tarix artıq olmayanlar və olmayacaqlar haqqında elmdir. Pol Valeri
• Tarix baxışlarını keçmişə zilləmiş peyğəmbərlərdir. Fridrix Şleqel
• Tarix belə deyil. Tarix köhnə sviter kimi yumşaq bir şəkildə açılır. O, dəfələrlə yamaqlanmış və ləkələnmiş, müxtəlif insanlara uyğun olaraq yenidən toxunmuş, təbliğatın tozları üçün kəsilmək üçün senzuranın altındakı qutuya atılmış, lakin həmişə — nəhayət — köhnə tanış formasına qayıtmağı bacarır. Tarixin onu dəyişdirdiyini düşünən insanları dəyişdirmək vərdişi var. Tarixin həmişə köhnəlmiş qolunda bir neçə hiylə var. Bu, çoxdandır. Terri Pratçett
• Tarix bəşəriyyətin geniş və çoxcəhətli təcrübəsi, əsrlərdə insanların görüşüdür. Həyat üçün də son dərəcə faydalı olar ki, bu görüş qardaşlıq görüşü olsun. Mark Blok
• Tarix bir xalqın düşüncə və istəklərinə məhəl qoymamaqla onun yüksəlişini sübut etmir. Karter Qodvin Vudson
• Tarix bir millətin qanını, haqqını, varlığını heç bir zaman inkar edə bilməz. Mustafa Kamal Atatürk
• Tarix bizə başqalarının bədbəxtliklərini xatırladan xoşbəxtlik dəyişikliklərinə cəsarətlə dözməyə kömək edən mükəmməl bir müəllimdir. Polibi
• Tarix bizə buraxdığımız səhvləri və insan ruhunun qorunmalı olduğumuz qaranlıq guşələrini tanımağa kömək edir. Barak Obama
• Tarix bizə deyir ki, qəddar gücdən istifadə bəşəriyyətin problemlərini həll edə bilməz. Müharibə və cinayət heç vaxt öz səmərəsini vermir. Partlayışların tüstüsünün içində silinən milyardlarla milyardlar yeni dünya yaratmaq üçün kifayətdir. Paramahansa Yogananda
• Tarix bizə aid deyil, biz ona aidik. Hans-Georq Qadamer
• Tarix bizə öyrədir ki, müəyyən bir baxış bütün insanlar və ya bütün səriştəli insanlar və ya bəlkə də yalnız ən səs-küylü insanlar tərəfindən başqasının xeyrinə tərk edilmişdir; bu, bizə dəyişikliyin sağlam olub-olmadığını və ya rədd edilən baxışın rədd edilməyə layiq olub olmadığını öyrətmir. Sözügedən görüşün yalnız qərəzsiz təhlili, qələbədən göz qamaşdırmayan və ya həmin baxışın tərəfdarlarının məğlubiyyətindən heyrətə gəlməyən təhlil bizə baxışın dəyəri və deməli, tarixin mənası ilə bağlı hər şeyi öyrədə bilər. Leo Strauss
• Tarix bizə tez-tez azadlıq həsrətindən çıxan qüvvələrin gücünü göstərmişdir. Bu, insanları qorxularını dəf etməyə və təxminən 22 il əvvəl Şərqi Almaniya və Şərqi Avropadakı kimi diktatorlarla açıq şəkildə üzləşməyə təşviq etdi. Azadlıq həsrəti uzun müddət divarlarla cilovlana bilməz. Almaniyanı və Avropanı və doğrudan da dünyanı iki bloka ayıran Dəmir Pərdəni məhz bu həsrət endirdi. Angela Merkel
• Tarix boyu bütün qrup liderlərinin hərəkətlərində bir ümumi element olmuşdur: altruizm — kollektivin ümumi rifahı. Dini liderlər və "mənəvi" əksəriyyət Hitler, Stalin və s. kimiləri pisləyir, lakin onların hərəkatları və əsasları eynidir. Ayn Rand
• Tarix boyu İslam dini tolerantlığın və irqi bərabərliyin imkanlarını söz və əməllə nümayiş etdirmişdir. Barak Obama
• Tarix boyu müharibələr işğal və talan üçün aparılıb. Orta əsrlərdə Reyn boyu hələ də qüllələri görünən qalalarda məskunlaşan feodallar öz ərazilərini genişləndirmək, güclərini, nüfuzlarını və sərvətlərini artırmaq qərarına gəldikdə bir-birlərinə müharibə elan etdilər. Ancaq müasir feodalların, Uoll-strit baronlarının müharibəyə getdiyi kimi, onların özləri də müharibəyə getmədilər. Bizim dövrümüzün kapitalistlərinin iqtisadi sələfləri olan orta əsrlərin feodal baronları bütün müharibələri elan edirdilər. Və onların yazıq təhkimçiləri bütün döyüşlərdə vuruşdular. Kasıb, cahil təhkimlilərə öz ağalarına hörmət etməyi öyrətmişdilər; ağaları bir-birinə müharibə elan etdikdə, onları aşağılayan ağaların və baronların mənfəəti və şöhrəti üçün bir-birinin üstünə düşmək və bir-birinin boğazını kəsmək onların vətənpərvərlik borcu olduğuna inandırmışdılar. Və bu, bir sözlə, müharibədir. Master-klass həmişə müharibələr elan etdi; fəhlə sinfi həmişə döyüşlərdə mübarizə aparıb. Onlar həmişə sizə öyrədiblər ki, müharibəyə getməyi və onların əmri ilə özünüzü qırdırmaq vətənpərvərlik borcunuzdur. Ancaq bütün dünya tarixində sizin, xalqın, müharibə elan etməkdə heç vaxt səsiniz olmamışdır və qəribə göründüyü kimi, heç bir dövrdə heç bir xalqın müharibəsi xalq tərəfindən elan edilməmişdir. Və burada bir faktı vurğulayım — və bunu çox təkrar etmək olmaz — bütün döyüşlərdə vuruşan fəhlə sinfi, ən yüksək fədakarlıq edən fəhlə sinfi, qanını sərbəst tökən və müharibə qurbanlarına çevrilən fəhlə sinfi heç vaxt müharibə elan etməkdə və ya sülh bağlamaqda söz sahibi olmamışdır. Həmişə hər ikisini edən hakim sinifdir. Onlar yalnız müharibə elan edir və yalnız onlar sülh bağlayırlar. Sən müharibə üçün səbəb deyilsən. Sənin işin döyüşmək və ölmək. Bu, onların şüarıdır və biz bu xalqın oyanan işçiləri tərəfindən etiraz edirik. Müharibə haqlıdırsa, qoy bunu xalq elan etsin. İtirmək üçün həyatları olan siz, şübhəsiz ki, hər şeydən əvvəl müharibə və ya sülh məsələsini həll etmək Sizin hüququnuzdur. Yucin Viktor Debs
• Tarix böyük müəllimdir. İndi hamı bilir ki, fəhlə hərəkatı xalqın gücünü azaltmadı, əksinə, genişləndirdi. Milyonlarla insanın həyat səviyyəsini yüksəltməklə əmək möcüzəvi şəkildə sənaye bazarı yaratdı və bütün xalqı heç ağlına gəlməyən istehsal səviyyəsinə qaldırdı. Əməyə hücum edənlər bu sadə həqiqətləri unudurlar, amma tarix onları xatırlayır. Martin Lüter Kinq
• Tarix — bu gələcək haqqında elmdir. Konstantin Kuşner
• Tarix bütövlükdə bəşəriyyətin inkişafı haqqında elmdir. Lev Platonoviç Karsavin
• Tarix bütün böyük cildləri ilə yalnız bir səhifəni əhatə edir. Corc Bayron
• Tarix bütün dünya cinayətlərinin öyrənilməsidir. Volter
• Tarix cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin məcmusudur. Volter
• Tarix çox ciddi məsələ olduğundan onu yalnız tarixçilərə etibar etmək olmaz. Artur Makdonell
• Tarix çox tarixlər haqqında susur. Jozef Bulatoviç
• Tarix çox vaxt qanlı axının şəkli olmuşdur. Sivilizasiyanın tarixi banklarda baş verənlərin rekordudur. Vill Dürant
• Tarix dedi-qoduların mahiyyətidir. Tomas Karleyl
• Tarix deyil, xətalar təkrarlanır. II Əbdülhəmid
• Tarix diqqəti dağılmış tələbələr üçün ən yaxşı müəllimdir. İndira Qandi
• Tarix, dostlar, bizə sual vermir, razılığımızı almır. Onun gedişatını müəyyən edən kütlənin səsi kimi qaçılmazdır. Ayn Rand
• Tarix ehtiyatsızlar üçün mərhəmətsizdir. Mustafa Kamal Atatürk
• Tarix elə bir ortaq sərvətdir ki, ondan hər xalq öz fərasətinə görə pay götürür. Əbu Turxan
• Tarix elm qiyafətinə girəndə yox, ancaq özünə oxşayanda həqiqətə daha çox yaxınlaşır. Əbu Turxan
• Tarix elmi keçmiş dövr salnaməçilərinin inkişafdan qalmış "şagirdi" yox, cəsarətli və ədalətli tədqiqatçısı olmalıdır. (Mişlen)
• Tarix elmin inkişafının davamlılığını öyrədir. Biz bilirik ki, hər dövrün öz problemləri var ki, sonrakı yaş onları ya həll edir, ya da faydasız kimi kənara atıb, yeniləri ilə əvəz edir. Əgər biz yaxın gələcəkdə riyazi biliklərin mümkün inkişafı haqqında təsəvvür əldə etmək istəyiriksə, həll olunmamış sualları beynimizdən keçirməli və bu gün elmin qoyduğu və gələcəkdən həllini gözlədiyimiz problemlərə nəzər salmalıyıq. Əsrlərin müşavirəsində yatan bu günün problemlərinin belə nəzərdən keçirilməsi mənə yaxşı uyğunlaşdırılmış görünür. Çünki böyük bir dövrün sonu bizi keçmişə baxmağa dəvət etməklə yanaşı, düşüncələrimizi naməlum gələcəyə yönəldir. Hilbert
• Tarix elminin vəzifəsi müasir dövrün dərkinə kömək etməkdir. Karl Yaspers
• Tarix- əməllərimizin xəzinəsi, keçmişin şahidi, indiki zaman üçün nümunə və ibrət, gələcək üçün isə bir xəbərdarlıqdır. Miqel de Servantes
• Tarix ən pis şagirdləri olan ən yaxşı müəllimdir. İndira Qandi.
• Tarix – əsillərin az, surətlərinsə çox olduğu rəsm qalareyasıdır. Aleksis de Tokvil
• Tarix fəlsəfəni nümunə ilə öyrədir, həm də xəbərdarlıqdır; onun iki gözü coğrafiya və xronologiyadır. Ceyms Qarfild
• Tarix fənninin tədrisində xronoloji ardıcıllıq keçmişdən indiyə yox, indidən keçmişə doğru olmalıdır. Tur Xander
• Tarix gələcək haqqında elmdir. Konstantin Kuşner
• Tarix göstərir ki, mübarizəsiz tərəqqi yoxdur. Moriz Torez
• Tarix gözəldir. Tarixdən ideologiya çıxarmaqdan əl çəkib baş verənlərlə məşğul olsaq, öyrənə biləcəyimiz çox şey var. Nikki Covanni
• Tarix hadisələr səviyyəsində qərar tutur, elm hadisələrdən mahiyyətə gedir, fəlsəfə isə mahiyyətdən başlayır. Əbu Turxan
• Tarix hadisələrin romanı, roman isə duyğuların tarixidir. Klod Adrian Helvetsi
• Tarix hamının razılaşdığı yalandan başqa nədir? Napoleon Bonapart
• Tarix heç nə etmir; böyük sərvətə malik deyil, döyüşlərdə vuruşmur. Bütün bunları edən, real, canlı kişilərdir. Karl Marks
• Tarix heç nəyi silmir. Heydər Əliyev
• Tarix heç vaxt geri dönmür, keçmişi bərpa etmir, o, həmişə dəyişmədən irəli gedir. Semyon Lyudviqoviç Frank
• Tarix heç vaxt olmamış və heç vaxt olmayacaq hadisələr haqqında elmdir. Pol Valeri
• Tarix həqiqəti söyləməyi tələb edir. Şlomo Zand
• Tarix həmişə hər şeyi öz yerinə qoyur. Heydər Əliyev
• Tarix həyatın müəllimidir. Latın atalar sözləri
• Tarix hökmdarlar üçün ən yaxşı məsləhətçidir. Tomas Karleyl
• Tarix: hökmdarların, adətən cəngavərlərin və adətən axmaqların işi olan, adətən əhəmiyyətsiz hadisələrin, adətən yalan izahı. Ambroz Birs
• Tarix ibrətamizdir. İnsanlara təklif edir ki, onlar xırda işlər görsələr də, piket zolağında gəzsələr, ayıq-sayıqlığa qoşulsalar, yerli qəzetlərinə məktub yazsalar… Kiçik də olsa, etdikləri hər şey böyük bir işin parçası olur. Kifayət qədər insan nə qədər kiçik olsa da, kifayət qədər şeylər etdikdə, dəyişiklik baş verir. Hovard Zinn
• Tarix icmaların həyatıdır; roman fərdlərin həyatıdır. Alfons Dode
• Tarix iki dəfə təkrarlanır, lakin daha tez-tez yenidən yazılır. Anatoli Ras
• Tarix iki halda təkrarlanır: ibrət götürəndə – yaxşı məqamlar, götürməyəndə – pis məqamlar təkrar olunur. Əbu Turxan
• Tarix imtiyazlı qrupların nadir hallarda öz imtiyazlarından könüllü olaraq imtina etməsinin uzun və faciəli hekayəsidir. Martin Lüter Kinq
• Tarix, inanmağa razılaşdırılmış təmsildən başqa bir şey deyildir… Napoleon Bonapart
• Tarix inkişafın başlıca amili, tərəqqini təmin edən ziddiyyətlərdir. İnsan həyatı üçün zəruri olan bütün dəyərləri qazanmaq insanın özünün xüsusi işidir. İmmanuel Kant
• Tarix insanlarda və təbiətdə fəaliyyət göstərən bütün qüvvələrin və insan təfəkkürünün, insan ehtiraslarının, insan ehtiyaclarının məhsuludur. Vilhelm Libknext
• Tarix, insanların qəbul etməyi qərara aldıqları keçmiş hadisələrin bir versiyasıdır. Napoleon Bonapart
• Tarix insanların öz məqsədləri uğrunda fəaliyyətindən başqa bir şey deyil. Karl Marks
• Tarix insanların səhvlərinin araşdırılmasıdır. F. Guedalla
• Tarix kainatın vicdanıdır. Ömər Xəyyam
• Tarix keçmişdən adları, hadisələri və tarixləri qopararaq qarşısında boş konserv qutuları kimi gələcəyə doğru qovan küləkdir. Aleksey Belmasov
• Tarix keçmişə çevrilmiş siyasətdir. Mixail Nikolayeviç Pokrovski
• Tarix keçmişi mühakimə etməkdən başqa bir şey deyil. Emil Alen
• Tarix- keçmişin şahidi, həqiqətin işığı, canlı xatirə, həyat müəllimi, keçmişin xəbər gətirənidir. Mark Tulli Siseron
• Tarix keçmişlərin təcrübə və müdrikliyini gənc nəslə çatdırır. Diodor
• Tarix qaliblərin təbliğatıdır. Arnold Cozef Toynbi
• Tarix qarşısında məsuliyyət insanı insanlar qarşısında məsuliyyətdən azad edir. Bu onun rahatlığıdır. Alber Kamyu
• Tarix, qarşısını almaq mümkün olan şeylərin cəmidir. Konrad Adenauer
• Tarix qeyd etməli olacaq ki, bu sosial keçid dövrünün ən böyük faciəsi pis insanların çığırtısı deyil, yaxşı insanların dəhşətli susqunluğu idi. Hər yerdə ədalətsizlik hər yerdə ədalət üçün təhlükədir. Qarşılıqlılığın qaçılmaz şəbəkəsinə qapılmışıq, taleyin vahid paltarına bağlanmışıq. Birinə birbaşa təsir edən hər şey dolayı yolla təsir edir. Pisliyi passiv qəbul edən, onu törətməyə kömək edən kimi, pisliyə qarışır. Pisliyə etiraz etmədən onu qəbul edən, həqiqətən də onunla əməkdaşlıq etmiş olur. Martin Lüter Kinq
• Tarix qəzalar, kobud səhvlər, sürprizlər və absurdların çığırtısıdır və bu barədə bizim məlumatımız da belədir, lakin biz bunu ümumiyyətlə bildirmək istəyiriksə, ona müəyyən qayda tətbiq etməliyik. Henri Stil Kommager
• Tarix mənimçün mıxa bənzər bir şeydir, mən ora öz romanlarımı asıram. Tarixlə hər bir şey eləmək olar, təki nəticəsində uşaq alınsın. Aleksandr Düma
• Tarix məsum əllərlə toxunmuş bir tor deyil. İnsanları alçaldan və ruhdan salan bütün səbəblər arasında güc ən daimi və ən aktiv olanıdır. Lord Con Akton
• Tarix millətlərin tarlalarıdır. Hər millət keçmişdə bu tarlaya nə əkmişsə, gələcəkdə onu biçər. Volter
• Tarix müxtəlif insanlara və zamanlara rast gələn hadisələrin təkrarlanmasından başqa bir şey deyil. Alfons Rene de Şatobrian
• Tarix mükəmməl olardı, amma doğru olsaydı… Lev Tolstoy
• Tarix, nə qədər ki, həyatın xidmətindədir, qeyri-tarixi gücə tabedir və ona görə də öz tabeliyində olan mövqeyinə görə, məsələn, riyaziyyat kimi xalis bir elm ola bilməz və olmamalıdır. Fridrix Nitsşe
• Tarix nəinki zamanda baş verir və nəinki zamanın mövcudluğunu nəzərdə tutmur, onsuz mövcud deyil, həm də tarix əbədi və zamanın davamlı mübarizəsidir. Nikolay Berdyayev
• Tarix nəsə cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin siyahısından daha böyük hadisədir. Eduard Gibbon
• Tarix nümunələrə əsaslanan fəlsəfədir. (Henri Bolinqbrok)
• Tarix o adamları böyük adamlar hesab edir ki, onlar ümumi məqsəd üçün çalışmış, özləri isə alicənab adamlar olmuşlar. Karl Marks
• Tarix o vaxt başlayır ki, artıq heç nəyi dəyişmək mümkün deyil. Vyaçeslav Verxovski,
• Tarix ona görə təkrarlanır ki, ona heç kim qulaq asmır. Lorens Pitera,
• Tarix, oxuyana öz gözünün görmə dərəcəsinə görə yol göstərən bir bələdçidir. Jan Jak Russo,
• Tarix onun üçün yazılıb ki, bütün bu qarışıqlıqlardan sonra insan, nəhayət, öyrənib bilsin ki, onun xoşbəxtliyi özbaşınalıq üzərində deyil, varlığının mayasını təşkil edən keyfiyyətlər — ağıl və ədalət üzərində qurulmuşdur. İohann Herder.
• Tarix ölülər, dirilər və hələ doğulmayanlar arasındakı ittifaqdır. Edmund Berk Bork
• Tarix öyrədir ki, müharibələr hökumətlər təcavüzün qiymətinin aşağı olduğunu düşünəndə başlayır. Ronald Reyqan
• Tarix riyaziyyatla heç bir əlaqəsi olmayan hər şeyin məcmusudur. Osvald Şpenqler
• Tarix ruhun zamana görə inkişafıdır, tarixin öz məqsədləri vardır, bu məqsəd-azadlığın inkişafı, vətəndaş cəmiyyətində vətəndaşın azadlığıdır. Hegel
• Tarix saysız-hesabsız tərcümeyi-halların mahiyyətidir. Tomas Karleyl
• Tarix şayiələr sivilizasiyasıdır. Tomas Karleyl
• Tarix təkrarlamadan ibarətdir. İtalyan atalar sözləri
• Tarix təkrarlanır. Fukidid,
• Tarix təkrarlanır. Bu onun catışmazlıqlarından biridir. Klarens Stüard Darroy,
• Tarix təkrarlanmır — sadəcə olaraq tarixçilər bir-birlərini təkrar edirlər. Klement F. Rocers
• Tarix türk inqilabından bəhs edərkən bunun bir qurtuluş olduğunu söyləyəcək. Xüsusilə bu azadlığın müxtəlif mərhələlərində qadınların azad olmasını xatırlayacaqdır. Mustafa Kamal Atatürk
• Tarix və təcrübə sübut edir ki, xarici təsir cümhuriyyət hakimiyyətinin ən mənfur düşmənlərindən biridir. Corc Vaşinqton
• Tarix yalana çevrilən həqiqətdir. Mif həqiqətə çevrilən yalandır. Jan Kokto
• Tarix yalnız müxtəlif dövr və zamanların bir-birni əvəzləməsi deyildir. tarix yer üzündə yaşamış və köçüb getmiş insanların tarixi portretləri qalareyasıdır. Dmitri Volkoqonov
• Tarix yazmağı insanlara məsləhət — etməyin. Əxlaq elmlərində ön mühakimə nadürüstlükdür. Tarixçi öz həyat tərzinə xas olan vəsvəsələrə, ölkədən, sinifdən, kilsədən, kollecdən, partiyadan, istedadların nüfuzundan, dostların çağırışından gələn vəsvəsələrə qarşı mübarizə aparmalıdır. Bu təsirlərdən ən hörmətlisi ən təhlükəlidir. Onları kökündən çıxarmağa etinasız yanaşan tarixçi tam olaraq şəxsi bəyəndiyi və ya bəyənmədiyinə görə səs verən münsif kimidir. Kişiləri və şeyləri mühakimə edərkən Etika dogmadan, siyasətdən və ya millətdən əvvəl gedir. Tarixin etikası məzhəbli ola bilməz. Dini, fəlsəfi, siyasi sistemin pravoslav standartlarına görə deyil, vicdanın incəliyini, dürüstlüyünü və nüfuzunu təşviq edən və ya inkişaf etdirməyən şeylərə görə mühakimə edin. Vicdanı həm sistemdən, həm də uğurdan üstün tutun. Tarix nə əzabın əvəzini verir, nə də səhvin cəzasını. Lord Con Akton
• Tarixçilərin əksəriyyəti hadisələrin təsvirinə laqeyd yanaşaraq, hökmdarları və sərkərdələri tərifləməklə, özlərini göylərə qaldırmaqla və düşmənləri son dərəcə alçaltmaqla kifayətlənirlər. Eyni zamanda, onlar unudurlar ki, tərifə layiq sözlərlə salnamələrini tarixdən dar bir xətlə deyil, nəhəng divarla ayırırlar. Tarixçinin yeganə işi hər şeyi olduğu kimi anlatmaqdır. Lukian
• Tarixdə ağ ləkələr astronomiyadakı qara dəliklərdən heç də az deyil. Konstantin Kuşner.
• Tarixdə baş verənlərdən dərs götürmək, tarix dərslərindən daha önəmlidir. Oldos Haksli
• Tarixdə bir rejimi bir gündə yıxmaq mümkün olmuşsa da, onun xalqa verdiyi, daha doğrusu, aşıladığı mədəniyyəti və onun izlərini aradan qaldırmağa illər lazımdır. Cavad Heyət
• Tarixdə böyük dəyişikliklər baş verəndə, böyük prinsiplər iştirak edəndə, bir qayda olaraq, əksəriyyət səhv edir. Yucin Viktor Debs
• Tarixdə ən böyük olan bu müharibə nəticəsində bəşəriyyətin etdiyi qurbanlara haqq qazandıracaq yeni bir dünya yaranmalıdır. Bu yeni dünya güclülərin zəifləri, yaxşıların pisləri istismar etmədiyi, varlıların kasıbları alçatmadığı, ağılın, elmin, sənət əsərlərinin həyat şəraitini yüngülləşdirmək və yaxşılaşdırmaq üçün ayrı-ayrı şəxslərin sərvət toplamasına yox, bütövlükdə bütün cəmiyyətə xidmət edən bir dünya olacaq. Bu yeni dünya alçaldılmış və əsarət altına alınmış insanların olmadığı bir dünya olacaq. Bu dünya ləyaqət və hörmətdə bərabər, azad insanlar və xalqlar dünyası olacaqdır. Nikola Tesla
• Tarixdə dəyər və əhəmiyyət kəsb edən şəxslər, işdə, müəyyən fikir cərəyanlarına və müəssəsələrinə bağlanan, onlara simvol olan şəxsiyyətdir.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
• Tarixdə heç nə şüursuz şəkildə, arzuolunan məqsəd olmadan baş verməyib. Fridrix Engels
• Tarixdə mən yalnız lətifələri sevirəm. Prosper Merime
• Tarixdə olduğu kimi elmdə də müəyyən inkişaf mərhələsi öz dahisini tələb edir. Müəyyən inkişaf dövrü, müvafiq düşüncə tərzinə malik insanlar tələb edir. Pyotr Kapitsa
• Tarixdən dərs almayanlar mütləq uğursuzluğa düçar olacaqlar. Arnold Cozef Toynbi
• Tarixdən götürüləcək yeganə dərs odur ki, insanlar tarixdən heç vaxt dərs götürmürlər. Corc Bernard Şou
• Tarixdən hər hansı bir məlumatı olan hər kəs bilir ki, qadın sarsıntısı olmadan böyük ictimai dəyişikliklər mümkün deyil. Sosial tərəqqi tam olaraq zərif cinsin, o cümlədən çirkinlərin sosial mövqeyi ilə ölçülə bilər. Karl Marks
• "Tarixə düşmək" özü də uğur hesab edilir, amma ən böyük uğur tarixin qatarında bu günə gəlib-çatmaq və gələcəyə getməkdir. Əbu Turxan
• Tarixə yalnız kişilərin adı düşsə də, dünyanı qadınlar idarə edir. Henrix Heyne
• Tarixi bilməmək deməli, həmişə uşaq qalmaq deməkdir. Siseron
• Tarixi bilməyən diplomat kompasdan anlamayan kapitana bənzər. Əhməd Cövdət
• Tarixi bir fikir səhvlər tarixidir. Alfred Norz Vaythed
• Tarixi faktları təhlil edərkən dərindən danışmaqdan çəkinin, çünki çox vaxt səbəblər çox səthi olur. Ralf Uold Emerson
• Tarixi hadisələrdə böyük adamlar adlandırılanlar müəyyən bir hadisəyə ad verən və etiketlər kimi hadisə ilə hər şeydən daha az dəqiq əlaqəsi olan etiketlərdir. Onların həyata keçirdikləri və onlara iradə azadlığı kimi görünən hər bir hərəkət tarixi mənada özbaşınalıqdan başqa bir şey deyil, tarixin bütün gedişatı ilə bağlıdır və əvvəlcədən müəyyən edilmiş uzun əsrlər boyu sağ qalma təcrübəsidir. Lev Tolstoy
• Tarixi heç vaxt unutma. Sukarno
• Tarixi həqiqət ölülərin sükutundan ibarətdir. Etyen Rey
• Tarixi həqiqətə yaxınlaşmaq üçün eyni bir vaxtda iki yolla getmək, yəni hadisələri qərəzçiliyə yol vermədən obyektiv şəkildə öyrənmək və bu hadisələr arasında məntiqi əlaqələri müəyyən edib əsaslandırmaq lazımdır. Vilhelm Humboldt
• Tarixi izahı izah edənin mövqeyindən və məhdudiyyətlərindən ayırmaq olmaz. Təsvir etməyə və izah etməyə çalışdığı proses daxilində öz mövqeyinin dərk edilməsi – bütün bu cür izahatların əhatə dairəsini dərinləşdirir və eyni zamanda məhdudlaşdırır. Raymond Aron
• Tarixi qaliblər yazır. Uinston Çörçill
• Tarixi layiqli bir şəkildə yazmaq üçün inancı, vətəni, partiyanı unutmaq lazımdır. Pyer Büast
• Tarixi ləyaqətlər tarixi şəxsiyyətlərin müasir tələblərlə müqayisədə nəyi vermədiyinə görə deyil, sələfləri ilə müqayisədə yeni bir şey verdiyinə görə qiymətləndirilir. Vladimir Lenin
• Tarixi məntiq qədər saxtalaşdıran heç nə yoxdur. Fransua Gizo
• Tarixi mühakimə etmək yox, izah etmək lazımdır. Tarix hakim deyil, hüquqşünasdır. Benedetto Kroçe
• Tarixi nə qədər çox oxuyursan, bir o qədər də özünü cani olmaq istəyirsən, daha çox faydalı şey! Onsuz Karfageni belə tanımayacağımız böyük Hannibal bu əhəmiyyətsiz Karfagen tərəfindən sürgün edildi, əmlakı müsadirə edildi, iqamətgahı dağıdıldı! Yeni heç nə yoxdur…Qnay Naevius cəsarətli əsərlər yazmasına mane olmaq üçün artıq həbsxanaya salınmışdı. Aetoliyalılar, bizim eradan çox əvvəl, mühacirləri evlərinə cəlb etmək üçün saxta amnistiya elan etdilər və edam edildilər. Onsuz da Romada qulağın unutduğu həqiqəti kəşf etdilər: qulu ac buraxmaq qənaətcil deyil, onu yedizdirmək lazımdır! Bütün tarix şəffafdır… qarınqululuq, kim kimi tutursa, tutulur. Aleksandr Soljenitsın
• Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və olduğu kimi qiymətləndirmək lazımdır. Tarixi təhrif etmək də olmaz. Tariximizdəki qara ləkələri, qara səhifələri unutmaq da olmaz. Heydər Əliyev
• Tarixi olmayan hekayələr var. Klod Levi-Straus
• Tarixi olmayan ölkə ölü bir ölkədir. Sinkler Lüis
• Tarixi öyrən, tarixi öyrən. Dövlətçiliyin bütün sirləri tarixdə yatır. Konfutsi
• Tarixi öyrənin. Tarixdə siyasi uzaqgörənliyin bütün sirləri var.Uinston Çörçill
• Tarixi öyrənməkdən imtina edənlər tarixin səhvlərini təkrarlamaq məcburiyyətində qalacaqlar. Corc Santayana
• Tarixi, siyasi, dini, ədəbi və ya elmi anlamağa çalışmaqda böyük məqsəd insanların arxasınca getmək və ideyaları qavramaqdır. İdeyaların bir şüalanması və inkişafı, öz əcdadı və nəsli var, burada kişilər qanuni valideynlərdən daha çox xaç atası və xaç anaları rolunu oynayırlar. Biz Paskalın, Nyutonun, Monteskyenin və ya Adam Smitin işini və yerini astronomiyanın, siyasi iqtisadın və s., gəlməmişdən əvvəl və getdikdən sonra vəziyyəti arasındakı boşluğu ölçəndə başa düşürük. Və elmin tərəqqisi bizə insanın özünəməxsusluğundan daha faydalıdır. Lord Con Akton
• Tarixi sübut etmək yox, danışmaq lazımdır. Mark Fabiy Kvintilian
• Tarixi tarixçilərə buraxın. (Fransa parlamentinə) Əli Babacan
• Tarixi təcrübə sübut edib ki, cəmiyyətin texnoloji inkişafı, fərdlərin mənəvi yetkinliyi üçün yetərli deyil. Əgər cəmiyyətdə maddi nemətlərin artması müvafiq mənəvi təkamüllə müşayiət olunmazsa nəticədə bu hətta qorxulu hala çevrilə bilər. Anri Berqson
• Tarixi tədqiqatın birinci şərti bu günlə keçmiş arasında mənəvi körpü salmaqdır. Əbu Turxan
• Tarixi təkrarlardan ibarət sayırlar, əgər ibrət alınsaydı, heç təkrarlanardımı? Mehmet Akif Ersoy
• Tarixi yalnız güclü insanlar daşıya bilər, zəifləri isə o tamamilə boğur. Fridrix Nitsşe
• Tarixi yarandığı fakt tarixçinin qəlbində yaşamalıdır. Benedetto Kroçe.
• Tarixi yaratmaqda bütün insanlar iştirak edir, deməli bizim hər birimiz lap cüzi miqdarda olsa datarixin gözəlliyinə kömək etməyə, onun eybəcərləşdirilməsinə imkan verməməyə borcluyuq. Jan de Labrüyer
• Tarixi yaşadığımız kimi yazdıq, lakin gələcəyi respublikaya inananlara, onu qoruyanlara və yaşadacaqlara əmanət etmək lazımdır. Mustafa Kamal Atatürk
• Tariximiz bizim üçün dərs olmalıdır. Heydər Əliyev
• Tariximizin ən pis yanlarından biri, özünü nə qədər təkrar etdiyidir. Corc Karlin
• Tariximizin hər səhifəsi bizim üçün əzizdir. Heydər Əliyev
• Tarixin birinci qanunu — nə cür olmasından asılı olmayaraq hər cür yalandan qorxmaq, sonrakı qanunu — nə cür olmasından asılı olmayaraq hər cür həqiqətdən qorxmamaq. Mark Tulli Siseron
• Tarixin bizə verdiyi ən gözəl şey onun yaratdığı ruh yüksəkliyidir. Höte
• Tarixin çarxları insan qanı ilə yağlanıb. Fuad Ələkbərov
• Tarixin dediyi əslində bəşəriyyətin uzun, ağır və qarışıq arzusundan başqa bir şey deyil. Artur Şopenhauer
• Tarixin də təbiət kimi öz qanunları var. Lion Feyxtvanger
• "Tarix"in "Dinclik şəraitində oğullar ataları, müharibə şəraitində atalar oğulları dəfn edirlər". Herodot
• Tarixin ən ağır dərslərindən biri budur: uzun zaman aldadılmışıqsa, bunu üzə çıxaran bütün sübutları rədd edirik. Həqiqəti tapmaq bizə maraqlı deyil. Yalan bizi qəfəsə salıb. Çünki tələyə düşdüyümüzü özümüzə etiraf etmək son dərəcə ağır bir hissdir. Karl Saqan
• Tarixin ən qədim və mühüm monoteist dinlərindən biri yəhudilikdir. Ümumiyyətlə, tarixdə dinlər millətlərdən daha davamlıdır — millətlər yox olanda dinlər mövcud olmağa davam edəcək. Dindar olmasam da bunu deyirəm. Şlomo Zand
• Tarixin gedişini dəyişmək mümkün deyil. Bunun əksini düşünənlər günəşin qabağını kəsməyə səy göstərən axmaqlara bənzəyir. Platon
• Tarixin göstərdiyi kimi, məğlubedilməz ordular yoxdur. İosif Stalin
• Tarixin qarşısında bizim yeganə borcumuz daim onun üzünü köçürməkdir. Oskar Uayld
• Tarixin on iki böyük insanlarından on biri hansısa böyük işlərin nümayəndələri idilər. Fridrix Nitsşe
• Tarixin böyük öhdəliklərindən biri də odur ki, çoxlu sayda insan böyük sosial dəyişikliklər dövrlərində oyaq qala bilmir. Hər bir cəmiyyətin status-kvonun müdafiəçiləri və inqilablar zamanı yatmaqda məşhur olan biganə qardaşlıqları var. Bu gün bizim sağ qalmağımız oyaq qalmaq, yeni ideyalara uyğunlaşmaq, ayıq qalmaq və dəyişikliklərin çətinliyi ilə üzləşmək qabiliyyətimizdən asılıdır. Martin Lüter Kinq
• Tarixin öz fırıldaqçılığı var: o qəhrəmanlarının aşağılığını, hiddət yaradan xüsusiyyətlərini gizlətmək üçün bu qəhrəmanlarını uzaqda saxlayır. Pyer Büast
• Tarixin təkəri həmişə irəliyə və yaxşıya doğru dönər. Karl Marks
• Tarixin təkrarlanmasının qarşısını almağa çalışmağa dəyməz, çünki insanın xasiyyəti həmişə təkrarların qarşısını almağı mümkünsüz edər. Mark Tven
• Tarixin yazılmasının sadəcə keçmiş uğursuzluqların cəmi olması fikri tarixçiləri sonsuz uğursuzluqlar dövrünü davam etdirməyə vadar edir. Əgər tarix yaradıcı olmalıdırsa, keçmişi inkar etmədən mümkün gələcəyi təxmin etməkdirsə, o zaman — hətta qısa anlarda belə — insanlar müqavimət göstərə bildiklərini, birləşməyi və bəzən də qalib gələ bildiklərini göstərdilər. Güman edirəm, daha doğrusu, ümid edirəm ki, bizim gələcəyimiz nəinki əsrlər boyu davam edən döyüşlərdə, həm də keçmişdə — mərhəmətin o keçici anlarında tapılacaq. Hovard Zinn
• Tarixinin səhv yazılması bir millət olmağın parçasıdır. Ernest Renan
• Tarixiniz nə olursa olsun, taleyiniz bu gün yaratdığınızdır. Nə yaradacaqsan? Stiv Maraboli
• Tarixinizdən öyrənin, amma onunla yaşamayın. Stiv Maraboli
• Tarixlər dostlardan daha çox itlərin sədaqət nümunələri ilə doludur. Aleksandr Pop
• Tarixşünaslar keçmişi, ideoloqlar gələcəyi saxtalaşdırırlar. Jarko Petan
• Tarixşünaslıq keçmişin cığırları ilə tüstülü, yellənən məşəli ilə yavaş-yavaş irəliyə doğru büdrəyir, hadisələrini yenidən qurmağa, onların əks-sədasını tutmağa, öz solğun işığında keçmiş ehtirasların hərarətini canlandırmağa çalışır. Uinston Çörçill
• Tatar millətini bilmək üçün tatarlar arasında yaşamaq gərəkdir, bunlara yavuq gediniz; ruhlarını oxuyub anlayınız, düşününüz, tarixi nəğmələrini eşidiniz; o vaxt tatar nə gözəl bir millət olduğunu hiss edərsiniz! Nəriman Nərimanov
• Tədqiqat obyektlərini təkmilləşdirmək üçün deyil, təsvir etmək üçün öyrədilmiş tarixçilər təbii olaraq yaşadıqları və işlədikləri icmalarda və son bir neçə əsrdə, xüsusən də onların həyatı boyu inkişafda hökm sürən ideyaların əsiridirlər. Son nəsillər, milli suveren dövlətlərin özünü təmin etdiyini iddia etməsi onları öz elmi araşdırmalarının normal sahəsi kimi milləti seçməyə sövq edirdi . Amma heç bir Avropa xalqının və ya milli dövlətinin tarixi öz-özünə izah edilə bilməz. Arnold Cozef Toynbi
• Təəssüf ki, Kilsə və onun təzyiqi altında dövlət də Almaniyada qondarma təriqətlərə qarşı ayrı-seçkilik edir. Hər bir humanist təqib olunan azlıqları müdafiə etməyə borcludur. Ayrı-seçkilik edənlər — sözdə böyük tarixi kilsələr — özləri de-fakto təriqətdirlər və kiçik sektalardan yalnız güc və təsir baxımından fərqlənirlər. Roma Katolik Kilsəsi və bütün Xristianlıq 2000 il əvvəl yəhudi dininin kiçik bir təriqəti olaraq tarix boyu yürüşlərinə başlamışdır. Hubertus Mynarek
• Təxminən beş əsr əvvəl Avropa, Afrika və Asiya xalqları indi Amerika dediyimiz torpaqların varlığından belə xəbərsiz idilər. Onları Avropa və Asiyanın sivil mərkəzlərindən o qədər böyük okeanlar ayırmışdı ki, dənizçilərin onları keçməyə nə cəsarəti, nə də imkanı çatırdı. Köhnə dünyaya nisbətən ən yaxın nöqtə Şimalda, demək olar ki, giriş mümkün olmayan buzlaq bölgələrində idi. Bu gün Manhettenin bir neçə blokunda toplana bilən əhali geniş ərazilərə yayıldı və nəticədə bu bakirə torpaqlar tədqiqatçılar tərəfindən kəşf edildikdə, onlar eksperimental sahəyə çevrildi. İlk dəfə avropalılar bir neçə həftə davam edən səfərlə onları parçalayan əsrlər boyu davam edən çəkişmələrə və partizanlara qalib gəlmək imkanı əldə etdilər; ilk dəfə torpaq mülkiyyəti problemləri və bu problemlərin özü ilə gətirdiyi nifrət silsiləsi ikinci plana keçdi; tarixdən əvvəl ilk dəfə olaraq insan üçün ən təhlükəli düşmən insan deyil, təbiət olmuşdur. Tədqiq edilməmiş qitə ilə onsuz da inkişaf etmiş sivilizasiyanın bu qarşılaşması səbəbindən sosial tarix yeni istiqamət aldı. Andre Morua
• Tərəqqi ideyasından məhrum olan bəşər tarixi yalnız hadisələrin mənasız dəyişməsini, ümumi dünyagörüşü çərçivəsinə sığmayan təsadüfi hadisələrin əbədi axıntısını və axınını təmsil edir. İlya Meçnikov
• Totalitar baxımdan tarix öyrənməkdən çox yaradılmalı olan bir şeydir. Corc Oruell
• Türkiyə cümhuriyyətinin, xüsusilə bugünkü gəncliyinə və yetişməkdə olan uşaqlarına xitab edirəm: Qərb səndən, Türkdən çox geri idi. Mənada, fikirdə, tarixdə bu belə idi. Əgər bu gün qərb texnikada bir üstünlük göstərirsə, ey Türk Övladı, o qəbahət də sənin deyil, səndən əvvəlkilərin bağışlanılmaz laqeydliyinin bir nəticəsidir. Bunu da söyləyim ki, çox ağıllısan! Bu məlumdur. Lakin zəkanı unut! .. Daim çalışqan ol. Mustafa Kamal Atatürk
• Türklər, şübhəsiz ki, Avropa tarixinin və yaxın Asiya tarixinin bildiyi ən xalis əfəndi millətdir. Kayzerling
• Türklərin ruhu yenidən parlayacaq və silah işlətmək üçün doğulan bu qəhrəman millətin tarixi keçmiş işığını tapacaqdır. Feldmarşal von Moltke

U

• Unutmaz tarixin böyük günləri,
  Dünyaya mərd gəlib, mərd gedənləri. Səməd Vurğun
• Uşaqlarım məndən soruşanda ki, nəyi öyrənsələr yaxşıdır, mən həmişə deyirəm ki, humanitar elmlər sahəsində mükəmməl təhsil almaq lazımdır. Mən tarixin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət versəm də, şəxsən mənim ünün uşaqlarımın ABŞ-də Vətəndaş müharibəsi döyüşlərinin bütün yerlərini və tarixlərini yadda saxlayıb-saxlamadıqlarının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Əsas odur ki, onlar mükəmməl şəkildə şifahi və yazılı nitqə yiyələnsinlər. Li Jakkoka
• Uşaqlığımda mənim üçün üç şey varıydı. Riyaziyyat, tarix və siyasət. Amma riyaziyyat onsuz da hamısını izah edən şey idi. Cahid Arf
• Uzaq dövrün tarixini yazmaq mümkün deyil, çünki biz kifayət qədər mənbələrə malik deyilik və çox sayda mənbələr olduğundan, müasir dövrün tarixini yazmaq mümkün deyildir. Şarl Peqi

Ü

• Üç min illik tarixinin hesabını edə bilməyən insan boş insandır. Yohann Volfqanq Göte
• Ümumdünya tarixi dahilərin və böyük əclafların tərcümeyi halından ibarətdir. Eduard Sevrus
• Ümumdünya Tarixi dedikdə, mən bütün ölkələrin birləşmiş tarixindən fərqli olanı başa düşürəm ki, bu, qum ipi deyil, davamlı inkişafdır və yaddaşa yük deyil, ruhun işıqlanmasıdır. Millətlərin köməkçi olduğu ardıcıllıqla hərəkət edir. Onların hekayəsi öz mənafeləri üçün deyil, bəşəriyyətin ümumi sərvətlərinə töhfə verdikləri zamana və dərəcəyə uyğun olaraq daha yüksək silsilələrə istinad və tabeliklə danışılacaqdır. Lord Con Akton
• Ümumdünya tarixi insanların insanlar üzərində qələbələrinin tarixidir. Stefan Jeromski.
• Ümumdünya tarixi sağlam düşüncəyə qarşı diplomatların sui-qəsdidir. Şnisler

V

• Və heç bir elm öz qapılarını mütaliə ictimaiyyətinə tarix qədər geniş açmır. Johan Huizinga
• Vətənpərvərlik duyğusunu yaşamayan toplum tarixdə yox olmağa məhkumdur. Qustav Lebon

Y

• Yaxşı da, pis də olsa yaşadığın illəri kiminsə, nəyinsə xatirinə silib atmaq olmaz. Çünki o, tarixdir, tarixi silmək isə heç kəsə müyəssər olmayan bir işdir. Heydər Əliyev
• Yaxşı yazılmış tarixi romanlar tarix kurslarından daha əhəmiyyətlidir. Onore de Balzak
• Yeddi yüz il tariximizin səhifələrini vərəqləsək, demək olar ki, bərabər şərait yaratmayan bir böyük hadisə tapa bilərik. Səlib yürüşləri və ingilis müharibələri zadəganları məhv etdi və onların mülklərini bölüşdürdü: bələdiyyə korporasiyaları feodal monarxiyasının qoynunda demokratik azadlığı daxil etdi; odlu silahların ixtirası döyüş meydanında vassalı və zadəganları bərabərləşdirdi; çap sənəti bütün təbəqələrin şüuruna eyni resursları açdı; poçt şöbəsi həm kottecin qapısına, həm də sarayın darvazasına bilik gətirirdi; və protestantlıq bütün insanların cənnətə gedən yolu tapa biləcəyini bəyan edirdi. Amerikanın kəşfi bəxt üçün min yeni yol açdı və qaranlıq avantüristləri sərvət və gücə apardı. Aleksis de Tokvil
• Yer üzündəki hər bir insan nə edirsə etsin, dünya tarixində böyük rol oynayır. Və adətən onun bu haqda heç xəbəri belə olmur. Paulo Koelyo
• Yəhudi tarixində təsadüflər yoxdur. Eli Vizel

Z

• Zaman gələcək yazılmamış əsərlərimə, qaranlıq zindanıma xalqım da ağlayacaq. Tarixə, xalqa xeyir vermiş, vaxtından əvvəl itirilmiş günahsız, ləkəsiz zavallılar için nə qədər təəssüf ediləcək. Hüseyn Cavid
• Zəkaya dəyər verməyən bir xalq məhv olmağa məhkumdur. Rus ziyalılarının tarixi rus düşüncə tarixidir. Dmitri Lixaçov

Mənbə

• Aforizmlər və hikmətli sözlər.
• Ağıla və qəlbə işıq saçan sözlər. Bakı, 2009